TOHUMLARLA TAŞINAN BAKTERİYEL HASTALIKLAR

1. GİRİŞ
Tohum, bitkisel üretimin en önemli ve temel öğelerinden birisidir. Günümüzde dünyada yılda tah-minen 127.400.000 ton tohumluk kullanıldığı ifade edilmektedir. Bu miktarın parasal değeri 40–50 milyar dolar düzeyindedir. Bazı tahminlere göre ticari amaçlı tohum üretimi yaklaşık 30 milyon dolar-dır (Erkan, 1998).
Tohum kaynaklı bakteriler bitkisel üretimde değişik yollarla etkili olmakta ve önemli kayıplara ne-den olabilmektedirler. Bu etmenler, özellikle bitkilerden alınan ürün ile tohum kalitesi üzerinde etkili-dirler. Bitkilerde hastalık yapan bakteriyel patojenlerin tohum ile taşınmasına ilişkin kayıtlar; 1892 yı-lında New York’ta fasülye tohumlarında Xanthomonas campestris pv. phaseoli adlı bakterinin tespitiyle olmuştur (Erkan, 1998, Maude, 1996). Tohum kaynaklı bakteriyel patojenler; bitkilerden elde edilen ürün miktarının azalması (%15–30 arasında), tohumun çimlenme yeteneğinin azalması veya kaybolma-sı, bitki hastalıklarının gelişimi, tohumlarda renk ve şekil değişiklikleri, tohumlarda biyokimyasal de-ğişmeler ve toksin oluşumu, tohum oluşumunun veya olgunlaşmanın engellenmesi, tohumlarda çürüme, tohumlarda yaş çürüklük gibi simptomlara sebep olmaktadırlar (Neergaard, 1988).

2. TOHUM KAYNAKLI BAKTERİYEL PATOJENLER ve TAŞINMALARI
2.1.Tohum Kaynaklı Bakteriyel Patojenler
Ekonomik öneme sahip bazı bitkilerin, tohumlarında taşınabilen, bakteriyel patojenler aşağıda verilmiştir (Agarwal, 1997, Anonymous, 1996, Lelliott and Stead, 1987, Maude,1996);

Avena sativa(Yulaf); Pseudomonas syringae pv. coronafaciens (Bakteriyel Yanıklık)
P. s. pv. striafaciens (Bakteriyel Çizgi Yanıklığı)

Beta vulgaris(Pancar); Curtobacterium flaccumfaciens pv. betae (Bronzlaşma)
P. s. pv. aptata (Bakteriyel Yanıklık, Yaprak Lekesi)

Brassica spp. (Haçlıgiller); P. s. pv. maculicola (Bakteriyel yaprak lekesi)
Pseudomonas spp.,Xanthomonas campestris pv. campestris (Siyah çürüklük)
X. c. pv. raphani (Bakteriyel yaprak lekesi)

Capsicum spp.(Biber); Burkholderia solanacearum (Kahverengi çürüklük, Erwinia spp.,Pseudomonas spp.,P. s. pv. tomato,
X. vesicatoria (Meyve bakteriyel lekesi, dal ve yap. yanık.)

Cucumis sativus(Hıyar); P. s. pv. lachrymans (Köşeli yaprak lekesi), X. cucurbitae (Bakteriyel yap. lekesi)


Cucurbita spp.(Kabak); X. cucurbitae Bakteriyel yap. lekesi)

Daucus carota(Havuç); X. hortorum. pv. carotae (Bakteriyel yanıklık, kökte uyuz)

Glycine max(Soya fasülyesi); Bacillus subtilis, Burkholderia solanacearum
Clavibacter spp. (Fide solgunluğu, bodurluk)
Curtobacterium flaccumfaciens (Solgunluk)
P. savastanoi pv. glycinea (Bakteriyel yanıklık,P. syringae pv. tabaci (Vahşi ateş)
Pseudomonas spp.,X. axonopodis pv. glycines (Bakteriyel püstül)

Gossypium spp.(Pamuk); X. a.pv. malvacearum (Ölü kol, bakt.yanıklık, köşeli yap.)

Hordeum vulgare (Arpa); P. s. pv. atrofaciens (Kavuz çürümesi), P. s. pv. syringae (Arpa dane yanıklığı),X. translucens pv. translucens (Siyah sap, yaprak yanıklığı)

Lactuca sativa(Marul); Pseudomonas cichorii (Yaprak yanması), X. a. pv. vitians

Lycopersicon esculentum(Domates); Bacillus polymyxa, Burkholderia solanacearum
Clavibacter michiganensis subsp. michiganensis (Bakteriyel kanser),
C. m. subsp. sepedonicus (Patates halka çürüklüğü),Pseudomonas corrugata (Nekroz)
P. s. pv. tomato (Bakt. Yap. lekesi, benek),
X. vesicatoria (Bakt. Leke, kara leke)

Medicago sativa(Yonca); C. m. subsp. insidiosus (Bakteriyel solgunluk),
X. a. pv. alfalfae (Bakt. Yap. ve sap lekesi)

Nicotiana tabacum(Tütün); E. carotovora subsp. carotovora, Pseudomonas aeruginosa Filipin yap. lekesi),P. s. pv. mellea (Wisconsin yap. lekesi),P. s. pv. tabaci (Vahşi ateş),Rhodococcus fascians (Yassılaşma),X. fragarie (Yaprak lekesi)

Oryza sativa(Çeltik); Burkholderia glumae,
Erwinia herbicola,Acidovorax avenae,
P. fuscovaginae (Bakteriyel kın çürüklüğü),
P. s. pv. syringae,X. oryzae pv. oryzae (Bakteriyel yaprak yanıklığı)
X. oryzae pv. oryzicola (Yaprak çizgi yanıklığı)

Phaseolus vulgaris(Fasülye); Clavibacter spp. ( Kahverengi sap ), Curtobacterium flaccumfaciens (Bakteriyel solgunluk ),
Enterobacter nimipressuralis,
P. syringae pv. aceris,
P. syringae pv. syringae (Bakteriyel kahverengi leke),P. savastanoi pv. phaseolicola ( Haleli yanıklık, yağ lekesi ),P. viridiflava,
X. a. pv. phaseoli ( Bakteriyel yanıklık ),
X. fragarie ( Mor leke )

Pisum sativum( Bezelye); P. savastanoi pv. phaseolicola, P. s. pv. pisi ( Bakteriyel yanıklık ),X. fragarie ( Mor leke )

Prunus spp.( Erik, kayısı,kiraz, şeftali); Agrobacterium tumefaciens, P. syringae

Raphanus sativus( Turp ); X. c. pv. raphani

Secale cerale(Çavdar); X. translucens pv. undulosa (Siyah sap)

Sesamum indicum(Susam); P. s. pv. sesami (Bakteriyel yap. lekesi), X. c. pv. sesami (Bakteriyel yap. lekesi)

Solanum tuberosum(Patates); Erwinia spp.

Trifolium spp.(Üçgül, tırfıl); Bacillus megaterium pv. ceralis, C. michiganensis subsp. insidiosus,Erwinia caratovora subsp. caratovora,Burkholderia solanacearum

Triticum aestivum(Buğday); Bacillus megaterium pv. ceralis (Beyaz benek),
Rathayibacter iranicus (Sarı incelme hast.),
C. m. subsp. nebraskensis,Rathayibacter tritici (Sarı incelme hast.),Erwinia rhapontici (Mor dane),P. syringae (Yaprak nekrozu),P. s. pv. atrofaciens (Kavuz dibi çürümesi, başak çürumesi),X. translucens pv. translucens

Zea mays (Mısır); C. michiganensis subsp. nebraskensis (Solgunluk), Erwinia chrysanthemi pv. zea,E. herbicola,
Pantoea stewartii subsp. stewartii (Bakt. solgunluk, yap. yanık.),P. syringae (Bak. leke, yap. yanması, tepe çürüklüğü),
P. syringae pv. lapsa

2.2. Tohum Kaynaklı Bakteriyel Patojenlerin Yaşam Süreleri

Tohumların yüzey kısmında bulunan bakteriyel etmenler 2–3 yıl süreyle yaşamlarını devam ettir-mektedirler. Bakterilerin salgıladığı exudatların değişik ortam koşullarında bir çok bakterinin yaşamını arttırdığı ifade edilmektedir. Örneğin bazı Xanthomonas spp.’ler tarafından meydana getirilen xanthan adlı metabolik ürün tohumların yüzeyindeki bakteriler için koruyucu bir tabaka oluşturmakta ve bu ne-denle patojenlerin yaşam süreleri uzamaktadır.
Tohum kaynaklı bakterilerin bazı bitkilerde maksimum yaşam süreleri; C. f. pv. flaccumfaciens fasülyede 8–24 yıl, C. m. subsp. insidiosus yoncada 3 yıl, R. tritici buğdayda 5 yıl, E. c. subsp. caratovora üçgülde 19 yıl, P. savastanoi pv. glycinea soyada 2 yıl, P. syringae pv. lachrymans hıyarda 8 ay, P. savastanoi pv. phaseolicola fasülyede 2–3 yıl, P. syringae pv. tabaci tütünde 1.5 yıl, X. c. pv. campestris lahanada 3 yıl, X. a. pv. malvacearum pamukda 4 yıl, X. oryzae pv. oryzae çeltikde 2 yıl, X. a. pv. phaseoli fasülyede 15 yıl, X. a. pv. phaseoli soyada 2 yıl, X. t. pv. translucens buğdayda 3 yıl, X. vesicatoria biberde 10 yıl olarak belirlenmiştir (Agarwal, 1997, Anonymous, 1996, Neergaard, 1988).

2.3. Tohum Kaynaklı Bakteriyel Patojenlerin Hastalık Oluşturdukları yada Bulaştıkları Kısımlar

Yapılan araştırmalardan elde edilen bulgulara göre bakteriyel patojenlerin tohumlarda bulundukları kısımlar;
A. Testa (Tohum kabuğu) Örneğin; Soya fasülyesi (Bacillus subtilis ve Clavibacter spp.), Fasülye (X. a. pv. phaseoli), Bezelye (P. s. pv. pisi), Hıyar (P. s. pv. lachrymans ), Pamuk (X. a. pv. malvacearum), Lahana ve karnabahar (X. c. pv. campestris)
B. Testa ve Perikarp Örneğin; Domates (X. c. pv. vesicatoria), Fasülye (C. flaccumfaciens pv. flaccumfaciens ve P. savastanoi pv. phaseolicola), Hıyar (P. s. pv. lachrymans), Biber (C. m. subsp. michiganensis), Lahana (X. c. pv. campestris)
C. Endosperm Örneğin; Yonca (C. m. subsp. insidiosus), Mısır (Pantoea stewartii sub sp. stewartii), Hıyar ( P. syringae pv. lachrymans), Çeltik (X. c. pv. oryzae)
D. Embriyo Örneğin; Domates (C. m. subsp. michiganensis), Mısır (C. m. subsp. nebraskensis), Hıyar (P. s. pv. lachrymans), Fasülye (P. s. pv. phaseolicola ve X. a. pv. phaseoli), Pamuk (X. a. pv. malvacearum)
E. Tohumluğun Bulaşması Bazı bakteriler ile enfekteli bitki artıklarının tohumlar arasına girmesi de tohumların bulaşmasına neden olabilmektedir. Örneğin; Tütün tohumlarının E. caratovora subsp. caratovora, Yonca tohumlarının C. m. subsp. insidiosus, Fasülye tohumlarının P. s. pv. phaseolicola, adlı bakteriler ile bulaşabilmesi sözkonusudur (Agarwal, 1997, Anonymous, 1996, Erkan, 1998).

2.4. Tohum Enfeksiyonu ve Tohumla Taşınmayı Etkileyen Faktörler

2.4.1. Konukçu

Bitkiler ya da aynı bitkinin farklı çeşitleri tohum patojenlerine karşı koyma reaksiyonları göstere-bilmektedir. Fasülye ve bezelye bitkilerinin bazı çeşitlerinde tohum kabuğunda Curtobacterium flaccumfaciens pv. flaccumfaciens adlı bakteriye karşı etkili olabilen antibakteriyel maddelerin varol-duğu belirtilmektedir. Bu tür maddelerin, bakterinin tohum enfeksiyonu yapma yeteneğini azalttığı bu-lunmuştur.

2.4.2. Patojen (İnokulum)

Bazı tohum patojenlerinin tohum partilerinde düşük oranlarda bulunmalarına rağmen, bu tohum partilerinin üretimde kullanılması halinde ürün kayıplarının yüksek düzeyde olduğu ileri sürülmektedir. Enfekteli tohum adedi / tohum partisindeki tohum adedi, şeklinde oran lahana tohumlarında X. c. pv. campetris adlı bakteri için % 0,02, domates tohumlarında X. vesicotoria adlı bakteri için % 1, fasülye tohumlarında P. s. pv. phaseolicola adlı bakteri için % 0,1 – 0,06 olduğunda, bu patojenlerin uygun ortam koşullarında yüksek düzeyde hastalık oluşturduğu bildirilmektedir.

2.4.3. Ortam Koşulları

Tohumla taşınan etmenlerin oluşturdukları hastalıklarda, patojenlerin konukçuya yerleşmesinde ve enfeksiyonun ilerlemesinde ortam koşullarının etkisi büyüktür. Sıcaklık, nem, ışık, rüzgar, yağış mikta-rı, ve toprağa ilişkin özellikler (toprak reaksiyonu, toprak tipi ve toprak verimliliği) önemli çevresel faktörler arasında yer almaktadır. Bakteriyel etmenlerin oluşturdukları salgınların dolu ile arttığı belir-tilmektedir. P. s. pv. phaseolicola adlı bakterinin ikincil yayılmasının dolu fırtınasından sonra daha yüksek düzeyde olduğu saptanmıştır. Yağmur ile birlikte görülen rüzgar, özellikle tohum kaynaklı bazı bakteriyel etmenlerde inokulumun yayılması ve başlaması için gerekli olabilmektedir. Bu durum soya fasülyesi bitkilerinde P. s. pv. glycinea, fasülye bitkilerinde P. s. pv. phaseolicola ve tohumluk hıyar bitkilerinde ise P. s. pv. lachrymans adlı bakteriler için önem taşımaktadır.

2.4.4. Diğer Faktörler

Yetiştirme teknikleri, bitkilerin enfekte olduğu evreler, ebeveyn bitkideki enfeksiyonun şiddeti patojenlerin tohum enfeksiyonuna etkili olabilmektedir.
Böceklerin ya da kırmızı örümceklerin tohum enfeksiyonun oluşmasına yardımcı oldukları açık-lanmaktadır. Örneğin mısır bitkilerinde çok sayıda böcek türünün P. s. subsp. stewartii adlı bakterinin bulaşık tohumlar ile yayılmasını ve açtıkları yaralar aracılığıyla patojenin girişini sağladıkları bildiril-mektedir.
Pek çok araştırıcı tarafından, tohumda ya da çevresinde bulunan mikroorganizmalar arasında, antagonistik ve sinerjistik etkiler bulunduğu ifade edilmektedir. Bakteriyel etmenlerinde bu tür ilişkiler içinde yer aldığı göze çarpmaktadır. Pamuk bitkilerinde X.a.pv. malvacearum adlı bakterinin varlığı Colletotrichum gossypii, soya fasülyesi bitkilerinde P. s. pv. glycinea adlı bakterinin bulunması Septoria glycines ve fasülye bitkilerinde ise X. a. pv. phaseoli adlı bakterinin enfeksiyonu Macrophomina phaseolina adlı fungusların hastalık oluşturmalarını ve belirtilerin şiddetini olumlu yönde etkilemektedir. Buna karşın bazı bakterilerin patojen funguslara karşı antagonistik yönde etkileri de söz konusudur. Örneğin; Bacillus subtilis ve Bacillus mycoides adlı bakteriler Fusarium udum ve Drechslera oryzae adlı fungusların enfeksiyonlarına antagonistik yönde etkide bulunmaktadır (Erkan, 1998, Fahy and Persley, 1983, Neergaard, 1988).

3. TOHUM KAYNAKLI BAKTERİYEL PATOJENLERLE MÜCADELE

Kültür bitkilerinin üretimi amacıyla büyük miktarlardaki tohumun ülkeler arasında ve ülkeler için-de dağılımı söz konusu olmaktadır. Diğer yandan, tohumların araştırmalar ve ıslah amaçlı çalışmalar için düşük miktarlarda değişik ülkelere gönderildiği de ifade edilmektedir. Tohum kaynaklı patojenlerin önlenmesinde, içinde birden fazla yöntemin veya taktiğin yer aldığı entegre mücadele programları de-ğer kazanmaktadır. Bu programların inokulum kaynaklarına ve çevrenin konukçu ile patojen üzerindeki etkilerinden elden geldiği ölçüde yararlanılmaya yönelik düzenlenmesi gerektiği açıklanmaktadır (Neergaard, 1988).

3.1. Yasal Önlemlerin Kullanımı

Çok sayıda patojenin dünyada tohumlar aracılığıyla yayılabildiği belirtilmektedir. Patojenlerin to-humlar veya üretim materyalleri aracılığıyla yayılmalarını önlemek için bazı ülkelerde karantina ser-visleri ve karantina kuralları ortaya konulmuştur. Ülkemizde de, Karantina Yönetmeliğinin hastalıklarla ilgili olan, dış karantinaya ait, bakterilerle ilgili maddeleri ile iç karantina listeleri ve Avrupa Bitki Ko-ruma Organizasyonunun (EPPO) listeleri uygulamada kullanılmaktadır.
Tohum sertifikasyonu, tohumun çoğaltılması ve üretilmesinde kalite kontrolü için birbirine bağlı olan tarla ve laboratuar denetlemelerinin ve değerlendirmelerinin gerekli olduğu yasal olarak onaylan-mış bir sistemdir. Bu sistem tohumun genetik yönden saflığı, üretimi yapılan diğer bitkilerin ya da ya-bancı otların tohumlarını ve diğer maddeleri bulundurma durumu, canlılığını ve ürün miktarını azalta-bilen patojenlerden ari olması konularında bir tür garanti olmaktadır. Sertifikasyon aracılığıyla bazı tohum kaynaklı patojenler önlem altına alınabilmekte ve bunların yeni alanlara geçişleri kontrol edile-bilmektedir (Erkan, 1998).

3.2. Tohumlarda İnokulum Tolerans Düzeylerinin Belirlenmesi

Tohum kaynaklı patojenlerde inokulum eşiği terimi, uygun ortam koşullarına sahip bir alanda has-talık meydana getirebilecek ve ekonomik kayıplara neden olabilecek düzeyde patojenler ile enfekteli veya bulaşık tohum miktarını ifade etmektedir. Temiz tohumun, bir hastalık önlem yolu olarak düşü-nülmesi halinde, inokulum eşiği düzeyini belirlemek önem taşımaktadır.
İnokulum eşikleri saptandığı zaman en düşük tolerans düzeyleri belirlenebilecek ve yapılacak bir tohum sağlık testi aracılığıyla izin verilen tolerans düzeylerini aşan enfekteli tohum örneklerinin dış-lanması sonucu ekonomik öneme sahip olan hastalık salgınlarını önlemek için bu düzey uyarıcı olarak kullanılabilecektir. Buna örnek olarak; Macaristan, pamuk tohumlarında X. c. pv. malvacearum için %2, İngiltere, bezelye tohumlarında P. s. pv. pisi için 0/1 kg tohum, İngiltere, bezelye tohumlarında P. s. pv. pisi için 0/1 kg tohum ve yine İngiltere, fasülye tohumlarında P. s. pv. phaseolicola 0/5000 tohum olarak en düşük tolerans düzeyleri belirlemiştir (Maude, 1996, Neergaard, 1988).

3.3. Tohumluk Üretim Alanlarının Seçimi

Tohumluk bitkilerin üretimlerinin, hastalık gelişimi için uygun olmayan özgün iklim, toprak ve kültür koşullarına sahip olan alanlarda yapılması ile tohum kaynaklı patojenlerin etkiliklerini önlemek mümkün olabilmektedir. Genel olarak yağışı az ve oransal nemi düşük olan bölgeler inokulum miktarı az olacağı için, yüksek kaliteli tohum üretimine uygundur (Maude, 1996). Toprak koşulları inokulumun fidelere geçişini azaltıcı ve hatta önleyici yönde etkide bulunabilmektedir. Ilıman iklime sahip yöreler-de sıcak ve nem içeriği olan topraklarda tohumluk amacıyla yetiştirilen ürünlerde tohum kaynaklı pa-tojenlerin enfeksiyonu düşük düzeyde olmaktadır (Erkan, 1998).

3.4. Sağlıklı Ürün Yetiştirilmesi

Bu amaçla kaliteli tohum kullanımı, kullanılacak tohum miktarı, tohum ekim zamanı, bitki artıkla-rındaki inokulumun yok edilmesi açısından yakma, dengeli gübreleme, ekim şekli (serpme, ocakvari, mibzerle vb.), ekim derinliği, nem oranının düşürülmesi açısından bitkileri aralama, sulama, ürün rotas-yonu, üretim alanlarının belirli mesafelerde tutulması, pestisit uygulamaları vb. gözönünde bulundu-rulması gereken faktörlerdir (Maude, 1996, Neergaard, 1988).

3.5. Hastalığa Dayanıklılık

Dayanıklı bitki materyali üretimi tohumluk ürünlerde patojenlerin etkinliklerinin azaltılabileceği veya tamamen ortadan kaldırılabileceği değişik bir önlem yoludur. Bazen aralarında enfekteli tohumla-rın da yer aldığı çok sayıda farklı kaynaktan elde edilen patojenlere karşı dayanıklılığı ortaya çıkarmak için ıslah yöntemlerinden yararlanılmaktadır. Bazı dayanıklılık mekanizmalarının tohumluluk ebeveyn bitkideki tohum enfeksiyonunu azaltmada ve patojenin tohumla taşınmasını düşük düzeye indirmede veya önlemede etkili olduğu belirtilmektedir (Maude, 1996).

3.6. Tohum Uygulamaları

3.6.1. Mekanik Yöntemler

Tohum partileri; toprak zerrelerini, bitki kalıntılarını ve enfeksiyöz nitelikli patojen parçacıklarını bünyelerinde barındırabilmektedir. Ayrıca tohum partilerinde patojenlerin enfeksiyonları nedeni ile rengi, şekli ve görünümü değişmiş olan tohumlarda bulunabilmektedir. Tohum partilerinin temizlenme-si sonucu elde edilen sağlıklı görünümlü tohumların kullanılması tohum kaynaklı inokulum belli oranda azalmasına yardımcı olacaktır. Hafif, kalitesi düşük ve bozuk renkli pamuk tohumlarının suda yüzdü-rülerek ayrılması X. a. pv. malvacearum adlı bakteri ile enfekteli tohumların tohum partilerinden ayrıl-masına yardım etmiştir. Tohum ekstraksiyonu sırasında, sebze tohumlarından enfekteli meyve eti kıs-mının ayırımı, tohum kaynaklı inokulumu azaltmaktadır. Bu tür bir uygulamayla domates tohumlarında C. m. subsp. michiganensis etkisiz duruma getirilebilmiştir (Maude, 1996).

3.6.2. Biyolojik Yöntemler

Bu yöntemin esası aktif ya da dormant durumda olan bir patojenin ya da parazitin inokulum yo-ğunluğunun veya hastalık oluşturma etkinliğinin bir ya da daha fazla sayıdaki organizma tarafından azaltılmasına dayanmaktadır. Mısır tohumlarında Bacillus subtilis uygulamasıyla bazı Fusarium spp.’lerin neden olduğu fide yanıklığı azaltılabilmiştir. Yine buğday tohumlarına Bacillus subtilis ve Streptomyces spp.’nin uygulanması Rhizoctonia solani adlı fungusun etkilerin azaltmıştır. Bazı araş-tırmalarda pamuk tohumlarındaki X. a. pv. malvacearum’a karşı Erwinia herbicola kullanımının pato-jenin enfeksiyon düzeyinin azalmasına neden olduğu gözlenmiştir. Streptomyces cinsi içindeki bakteri türlerinin oluşturdukları streptomycin nedeniyle, P. s. pv. phaseolicola ve X. a. pv. phaseoli adlı bakte-rilerin enfeksiyonlarında antagonistik etkiye sahip olduğu açıklanmaktadır. Ayrıca ticari preparat olarak Pseudomonas cepecia ve Agrobacter radiobacter adlı bakterinin biyolojik amaçlı tohum uygulamala-rında kullanıldığı bilinmektedir (Erkan, 1998).

3.6.3. Fiziksel Yöntemler

Fiziksel yöntemler ya da termoterapi tohumları da içine alan üretim materyalinde patojen enfeksi-yonunu önlemek amacıyla değişik biçimlerdeki sıcaklık uygulamalarından yararlanılması esasına da-yanmaktadır. Fiziksel yöntemlerin başarısını etkileyen faktörler arasında tohumların nem içeriği, dormansi durumu, yaşı, fiziksel durumu ile inokulum tipi, bulunduğu yer ve miktarı bulunmaktadır.

3.6.3.1. Sıcak Su Uygulaması

Etkili bir sıcak su uygulamasının temel aşamaları arasında tohum örneğindeki sıcaklığın tohum patojeni için öldürücü düzeye hızlı bir şekilde yükselmesi, bu sıcaklığın patojeni öldürmeye (tohumu etkilememeye) yetecek bir süre için muhafaza edilmesi, süre sonunda işlemin hemen sona erdirilmesi ve tohumların kurutulması yer almaktadır (Erkan, 1998).
Tohum, yumru, soğan gibi çoğaltma organlarındaki hastalık etmenleri için sıcak su uygulamaları genel-de 50–55 °C’de 15–30 dk. uygulanan değerlerdir (Toros, Maden ve Sözeri, 1999). Bazı patojenlere yapılan sıcak su uygulamaları Çizelge1’de gösterilmiştir.
Sıcak su uygulaması tohumun yüzeyinde olan bazı bakteriyel etmenlere karşı tam bir önlem sağla-yabilmektedir. Buna karşın, bakterilerin tohumun iç dokularında bulunması halinde bu uygulamanın etkililiği bazı durumlarda azalmakta ve sıcak suda bırakılma süresinin uzatılması ya da uygulama sı-caklığındaki artış tohumların çimlenmesini olumsuz yönde etkileyebilmektedir.

Çizelge 1. Tohumlara Sıcak Su Uygulaması ile Kontrol Edilen Tohum Kaynaklı Patojenler ve Uygulama Özellikleri

Bitki . Patojen. Uygulama Şekli .

Bezelye P. syringae pv. pisi 55–60 °C’de 15 dk.
Börülce X. axonopodis pv. phaseoli 52 °C / 20 dk.
Buğday X. translucens 45 °C / 20 dk. (ABA)*
Domates C. michiganensis subsp. michiganensis 53 °C / 60 dk.
C. michiganensis subsp. michiganensis 52 °C / 20 dk. (ABA)*
C. michiganensis subsp. michiganensis 50–56 °C / 25–30 dk.
P. syringae pv. tomato 52 ºC / 60 dk.
Lahanagiller X. campestris pv. campestris 50–52 °C / 30 dk.
X. campestris pv. campestris 35–40 °C / 20 dk. (ABA)*
X. campestris pv. campestris 38–40 °C / 20 dk. (AÇS)**
Şebboy X. campestris pv. incanae 54–55 °C / 10 dk.
Tütün E. caratovora pv. caratovora 50 °C / 12 dk.
Hıyar P. syringae pv. lachrymans %75 nispi nem / 50 ºC / 3 gün

* (ABA) : Su yerine asit ilave edilmiş bakır asetat çözeltisi
** (AÇS) : Su yerine asit ilave edilmiş çinko sülfat çözeltisi


3.6.3.2. Kuru Sıcaklık Uygulaması

Fırın içinde gerçekleştirilen kuru sıcaklık uygulamasının tohumun daha iç kısımlarındaki enfeksi-yonlardan kurtulması için yeterli düzeyde nüfuz edici özelliğe sahip olduğu ve bu uygulamanın ulusla-rarası ıslah ve seleksiyon çalışmalarında kullanılmasının uygun olacağı savunulmaktadır. Tohumlara kuru sıcaklık uygulaması yapılmasıyla kontrol edilen tohum kaynaklı bakteriler ve uygulama özel-likleri Çizelge 2’de gösterilmiştir.

Çizelge 2. Tohumlara Kuru Sıcaklık Uygulaması Yapılmasıyla Kontrol Edilen Tohum Kaynaklı Bakteriler ve Uygulama Özellikleri

Bitki.Patojen. Uygulama Şekli Enfeksiyon Tohumda Çimlenmeye Etki
Arpa X. translucens pv. translucens 72 °C / 4 gün Enf. Önlendi Etki Az
X. translucens pv. translucens 72 °C / 7 günEnf. ÖnlendiEtkiFazla
Bezelye P. syringae pv. pisi 65 °C / 1 gün Enf. Azaldı Etki Yok
Çeltik P. fuscovaginae 65 °C / 6 gün Enf. Önlendi Etki Yok
Burkholderia glumae 65 °C / 2 gün Enf. Önlendi Etki Yok
Domates C. m. subsp. michiganensesis 80°C / 1 saat Enf.ÖnlendiEtki Yok
C. m. subsp. michiganensesis 76–78 °C / 2 günEnf. AzaldıEtki Az
Fasülye P. syringae pv. phaseolicola 60°C / 1 günEnf. ÖnlendiEtki Yok
P. syringae pv. phaseolicola 50 °C / 3 günEnf. ÖnlendiEtki Yok
P. syringae pv. phaseolicola 70 °C / 2 saatEnf. AzaldıEtki Az
P. syringae pv. phaseolicola 50 °C / 3 saatEnf. AzaldıEtki Yok
Hıyar P. syringae pv. lachrymans 70 °C / 3 gün Enf. AzaldıEtki Az

3.6.3.4. Buhar Uygulaması

Bu uygulamada kuru durumdaki tohumlar belirli bir basınçtaki hava nedeni ile hareket eden buhar içinde tutulmaktadır. Tohum kaynaklı patojenlerin önlenmesi amacıyla buhar uygulamasının kullanımı-nın sıcak su uygulamasına oranla daha güvenli olduğu ve kuru sıcaklık uygulamasından ise daha fazla etkili bulunduğu bildirilmektedir.
Buhar uygulamasından sonra tohumların kuruması daha kolay olmakta, tohum kabuğu zarar gör-memekte ve tohumların çimlenme yeteneklerinde pek fazla oranda azalma olmamaktadır. Genellikle bu uygulamada tohumlar 50 °C – 60 °C’de 20–30 dk. süreyle muamele edilmektedirler. Tohumlara yapılan buhar uygulaması örnekleri Çizelge 3’de gösterilmiştir.

Çizelge 3. Tohumlara Buhar Uygulaması Yapılarak Kontrol Edilen Tohum Kaynaklı Bakteriler ve Uygulama Özellikleri

Bitki. Patojen . Uygulama Şekli .

Domates C. michiganensis subsp. michiganensis 56 °C / 30 dk.
Fasülye P. syringae pv. phaseolicola 55–60 °C / 30–60 dk.
Lahanagiler X. campestris pv. campestris 54 °C / 30 dk.


3.6.3.5. Radyasyon Uygulaması

Tohum kaynaklı patojenlerin önlenmesi amacıyla radyasyon meydana getiren laser ve mikrodalga fırınları içeren diğer kaynaklardan yararlanılmıştır. Örneğin E. c. subsp. caratovora adlı bakteriyle ya-pay olarak bulaştırılmış olan tütün tohumlarına mikrodalga uygulaması yapıldığı zaman ise bu bakteri-nin, tohumların çimlenmesi durumu etkilenmeksizin yok edildiği saptanmıştır.

3.6.4. Kimyasal Yöntemler

Tohum kaynaklı bakteriyel etmenlerin enfeksiyonlarını kontrol etmek için bazı antibiyotiklerden (streptomycin, kasugamycin, pimaricin vb.) yararlanılmaya çalışılmaktadır. Bu tür uygulamalarda anti-biyotiğin dozu ile uygulama süresinin önemi fazladır. Antibiyotiklerin tohumun iç kısımlarına penetrasyon özelliğinin yeterli olmayışı, tohumdaki inokulumun tamamen yok edilememesi, fitotoksite oluşması ve çimlenmenin olumsuz yönde etkilenmesi gibi konular antibiyotik uygulamalarında karşıla-şılan sorunlardır. Bununla beraber, bazı karışımların (streptomycin sülfat + tetracycline + vitamin B12), doğal olarak enfekteli olan lahana tohumlarındaki Xanthomonas campestris pv. campestris adlı bakteri-nin enfeksiyon düzeyini azalttığı ve verimini arttırdığı bulunmuştur. Antibiyotikler dışında, NaOCl, HCl, NaOH ve Na3PO4 gibi kimyasal maddelerin tohum kaynaklı bazı bakteriyel enfeksiyonları önle-yebildiği ifade edilmektedir Türkiye’de tohum uygulamalarında kullanılan fungusitler ve etkili oldukla-rı tohum kaynaklı bakteriyel patojenler ; Bronopol %12, Mancozeb %60, TCMTB 745 g/l pamukta; X. c. pv. malvacearum’ a ve Formaldehit 400 g/l tütünde; P. s. pv. tabaci’ye etkili olarak belirlenmiş-tir. Ayrıca bazı bakteriyel hastalıklara karşı, CuSO4 veya suda eriyen organik civalı ilaçlar içinde to-humların 20 dk tutulması etkili bulunmuştur (Erkan, 1998, Maude, 1996, Toros, Maden ve Sözeri, 1999).

4. SONUÇ

Tohum enfeksiyonlarının seyri, patojenlerin tohuma giriş ve yerleşim yerlerine bağımlı olarak de-ğişiklik göstermektedir. Tohum kaynaklı bakteriyel etmenlerin taşınma durumlarının belirlenmesi, pa-tojenin tanılanması; mücadele yöntemlerinin tespit edilmesi açısından büyük önem taşımaktadır. Buda sağlıklı bir ürün elde etmenin ilk aşamasını oluşturmaktadır.
Tohumla taşınan bakteriyel hastalıkların mücadelesinde kanunsal, fiziksel, mekaniksel ve kimya-sal yöntemler uygulanmaya çalışılsa da, şu anda etkili bir yöntem henüz mevcut değildir. Ancak uygu-lanan tüm bu yöntemler tohum üzerinde veya içerisinde bulunan bakteriyel inokulumu en aza indire-bilmek, hastalık çıkışını ve zararı minimize edebilmek içindir.
Tohum aracılığıyla etmenlerin çok farklı ülkelere de yayılabildiği gözönüne alınırsa; hastalıksız, temiz tohumluğun yanısıra, hastalıklara dayanıklı tohum üretiminin, son derece önemli olduğu tartış-masız bir gerçektir.