9 sonuçtan 1 ile 9 arası
  1. #1
    Junior Member recix - ait Kullanıcı Resmi (Avatar)
    Üyelik tarihi
    28.04.2010
    Yaş
    40
    Mesajlar
    13
    Konular
    6
    Tecrübe Puanı
    0

    Dişli çarklara dair herşey..

    1. GİRİŞ
    2. DİŞLİLERE AİT ÖZELLİKLER VE DİŞLİ TÜRLERİ
    3. PLANET DİŞLİ MEKANİZMALARI
    4. DİŞLİ GERİLME ANALİZİ, ÖLÇME VE DİZAYN
    5. DİŞLİ ÇARKLARDA MEYDANA GELEN HATALAR
    6. DİŞLİ TİTREŞİMLERİ
    7. DİŞLİ ÇARKLARIN MUKAVEMET HESABI
    8. DİŞLİ ÇARKLARIN YÜK TAŞIMA KABİLİYETİ
    9. DİŞLİ ÇARKLARDA KALİTE KONTROL
    10. STANDART EVOLVENT DİŞLİLERİNDE ÖLÇÜLEN W ARALIĞI
    11. PREFİL KAYDIRMALI (TASHİLLİ) V-DİŞLİLERİNDE ÖLÇÜLEN W-ARALIĞI
    12. HELİS DİŞLİLERİNDE Wn ARALIĞININ ÖLÇÜLMESİ
    13. İMALAT SIRASINDA DİŞ KALINLIKLARININ BAŞKA METHODLARLA KONTROLÜ
    14. DİŞLİ HATALARININ TOPLU OLARAK ÖLÇÜLMESİ
    15. DİŞLİ ÖLÇÜM TEKNOLOJİSİNİN ŞİMDİ VE GELECEKTEKİ İHTİYAÇLARI

    1. GİRİŞ

    Dişli çarklar, tahrik eden ve edilen birimler arasındaki hızları değiştirmek ve güç iletmek amacıyla kullanılırlar. Dişli çarklar, bir makinanın parçaları arasında güç aktarmaya yarayan dişli tekerleklerdir. Otomobillerde, saatlerde, takım tezgahlarında, hesap maki-nalarında, fotoğraf makinalarında ve günümüz yaşantısı içinde önemli yer tutan birçok mekanizmada yeralırlar. Dişli tekerleğin bulunması, önem açısından, tekerleğin bulunmasından sonra ikinci sırayı alır.
    Dişli çarkların yalın olarak kullanıldıkları en önemli alan, İÇTEN YANMALI MOTOR ya da ELEKTRİK MOTORU gibi bir güç kaynağından, iş miline (sözgelimi otomobillerdeki pervane miline ya da bir takım tezgahının miline) hareket aktarmaktır. Birbirine geçmiş iki dişliden büyüğüne dişli, küçüğüne pinyon denir. Küçük çark büyüğünü döndürüyorsa bu, hız düşürücü bir sistemdir; büyük çark küçüğünü döndürüyorsa, sistem hız artırıcıdır. Çarklar, genellikle hız artırmak için değil, düşürmek için kullanılır;
    çünkü, sözgelimi bir elektrik motorunun hızı, kullanım için çok yüksektir.
    Dişli çarkların, bir başka önemli işlevi de, maki-nalarda gerekli dişli oranlarını sağlamaktır. OTOMO-BİL'lerdeki üç ya da dört ileri vites dişlisi ve TORNA tezgahındaki geniş kesme hızı aralığı, buna birer örnektir. Dişli oranı, bir dişli çark üstündeki diş sayısının, öteki çarktaki diş sayısına oranıdır ve sistemdeki hız düşmesinin ya da artmasının ölçüsüdür. Sözgelimi, küçük çarkta (pinyon) 20, büyüğünde 60 diş varsa, dişli oranı 1/3'tür. Yani küçük çarkın her üç turunda, büyük çark ancak bir tur döner. Küçük çark üstündeki dişler, büyük çark üstündeki dişlerden daha çok iş yaptıkları için, daha kısa sürede yıpranır. Bunu önlemek için, küçük çarklar, büyüklere göre daha sert bir maddeden yapılır. Bir dişli bir başkasını döndürürken (dişlilerden biri, içten dişli olmadıkça), dişliler birbirine ters yönde dönerler. Dişli çarkların aynı yönde dönmeleri istenirse, ikisinin arasına avara dişlisi denilen bir üçüncü dişli yerleştirilir. Avara dişlileri bazen, DİŞLİ KUTUSU'nda geri vites için kullanılır.

    2. DİŞLİLERE AİT ÖZELLİKLER VE DİŞLİ TÜRLERİ

    2.1 Dişli anma büyüklükleri
    Birlikte dönen iki dişli, yüzeyleri birbirine değen iki dişsiz tekerlek gibi düşünüldüğünde, her tekerleğin çapı, o çarkın nominal çapı ya da ortalama çapıdır. Dişin, bu çapın dışına taşan bölümüne diş üstü, içinde kalan bölümüne de diş dibi denir. Diş dibi çapı, çarkın dişlerinin dibinden ölçülmüş olan çapıdır. Hatve ise, ortalama çap üstünde de, iki dişin benzer noktaları arasında ölçülmüş olan uzaklıktır. Buna nominal hatve denir. Hesaplama kolaylığı için çapsal hatve denilen bir ölçüm daha kullanılır. Bu da, nominal çember üstünde, bir inç' teki (2,54 cm) diş sayısıdır.
    Diş boşluğu, birbirine geçen iki dişli arasındaki boşluktur ve iki diş arasındaki uzaklık ile bu iki diş arasına giren karşı dişin genişliği arasındaki fark olarak tanımlanabilir. İki dişli arasındaki boşluk, çark merkezlerinin hirbirinden uzaklığı değiştirilerek a-yarlanabilir. Bir dişli sistemi için gerekli olan boşluk, dişlilerin tasarımında belirlenir. Bu nedenle de, mer-kezlerarası uzaklık, istenilen tolerans aralığında kalmalıdır. Boşluk gerekli biçimde ayarlanmamışsa, sistem gürültülü olur, gereksiz enerji harcanır ve yıpranma hızı artar. Boşluk çok az olunca da, sistem aşırı ısınır. Genellikle boşluğun hesaplanmasında, çalışma hızı ve yağlayıcı madde için gerekli aralık göz önüne alınır. Yavaş çalışan dişlilerde, daha az boşluğa gerek vardır. Boşluğun en aza indirildiği sistemlerin yapımı ve takılması çok pahalı olduğundan, yalnızca çok duyarlı mekanizmalarda kullanılır. Birkaç çeşit dişli sistemi vardır. Bunlar şu sınıflarda toplanabilir: Alın dişli; konik dişli; helisel dişli; sonsuz vida.

    2.2 Alın dişli
    En yaygın dişli türüdür. Dişleri düzdür. Paralel ya da aynı eksen üstündeki millerde, güç aktarımında kullanılır. Verimleri % 95'in üstüne çıkabilir.
    Dişlerin yüzleri, profilden bakıldığında bir evol-vent eğri çizer (evolvent eğri, bir silindire sarılı ipin gergin tutularak, yavaş yavaş açılması sırasında, ip üstündeki bir noktanın çizdiği eğri olarak tanımlanabilir). Dişlerin yüzleri eğrisel olmalıdır; yoksa dişlilerin çalışması gürültülü olur, yıpranma çabuklaşır ve sistemdeki titreşim artar.Evolvent eğri çok kullanışlıdır. Çünkü mil merkezleri arasındaki uzaklıklar bir miktar değişse bile, bu eğriye göre açılmış dişler ile gene bu eğriye uygun olarak açılmış öteki dişlinin dişlerine, aynı ölçüde güç aktarılabilmeikte-dir. Nominal çember üstüne düşen dişin yüzündeki nokta, gücün en verimli biçimde aktarıldığı noktadır. Diş. yüzeyinin kesin- biçimi, dişli çarkın diş dibi çemberinden hesaplanır. Diş- dibi çemberi, nominal çemberin :tam altındadır ve dişin tepesinden uzanan evolvent eğrinin bittiği noktada yeralır. Dişin kenarı, dışbükey bir eğriyle diş dibine iner.
    Alın dişlilerden oluşan bir sisteme, PLANET MEKANİZMASI adı verilir. Planet mekanizması, büyük bir güneş dişlinin çevresinde ve aynı zamanda daha büyük bir iç dişlinin içinde dönen, küçük bir (ya da daha çok) planet dişliden oluşan sistemdir. Bir planet mekanizmasında, birden çok dişli oranı elde edilebilir. Bunun için, çarkları çıkarmadan, sistem bileşenlerini çeşitli biçimlerde düzenlemek yeterlidir. Bu, bisiklet viteslerinde, OTOMATİK TRANSMİSYON'da ve başka yerlerde kullanılır.
    Üstüne evolvent dişlerin oyulduğu düz çubuğa kremayer adı verilir. Bir kremayer sistemi, çubuğun üstünde gidip gelen bir pinyondan oluşur ve bazı otomobillerin direksiyon mekanizmasında, hidrolik KAPI KAPAMA DÜZENEKLERİ'nde ve tezgahların kafaları ile tablalarının ileri geri hareketlerinde kullanılır. Konik dişli: Konik dişlilerin biçimi kesik koniye benzer. Eksenleri belli bir açıyla kesişen miller arasında, güç aktarımında kullanılır. Konik dişlinin dişleri düzdür, ama boyu ve derinliği, uzunluğu boyunca artar. Bu dişlerin boyları uzatılırsa, dişlinin önünde, eksen üstünde bir noktada birleştikleri görülür.
    Söz konusu noktaya, koni tepesi denir.
    Hipoit konik dişlilerin dişleri düzdür; ama çarkın yüzüne, milin ekseniyle belli bir açı yapacak biçimde oyulmuştur. Hipoit dişli eksenleri birbirini kesen, buna karşılık aynı düzlem içinde olmayan miller arasında güç aktarımını sağlar.

    2.3 Helisel dişliler
    Konik dişliler gibi koni biçimli ya da alın dişliler gibi silindir biçimli olabilen bu tür, dişlilerin dişleri, sarmaldır. Helisel dişliler, sarmal dişe bağlı olarak, aralarında herhangi bir açı bulunan iki mil arasında güç aktarımı sağlayacak biçimde tasarımlanabilir. Kıvrık dişler karşı dişlere geçerken, bir önceki dişler hâlâ temas halindedir. Bu, bazı dişlerin birbiri üstünde kaydığını, yani gücü, belli bir yumuşaklıkla ve gürültüsüz olarak aktardıklarını gösterir. Helisel dişliler, hipoit konik dişliler gibi, ayrı düzlemlerdeki miller arasında güç aktarımında da kullanılabilir. Çalışma özellikleri ve tasarım zenginliği nedeniyle bu tür dişliler, özellikle otomobil DİFERANSİYEL'lerinde ayna dişliler ve konik dişliler için oldukça elverişlidir. Böyle bir diferansiyel, yumuşak ve sessiz çalışır. Ayrıca, aracın tahrik milinin arka akstan daha aşağı bir düzlemde olmasına olanak verir. Bu da, aracın ağırlık merkezini biraz daha aşağı indirir.
    İki paralel mil arasında güç aktarımında, helisel dişliler, eksenler yönünde bir itme oluşturur. Bu, istenmeyen bir etkidir ve üstesinden gelmek için, karşı yönlerde itme etkisi yaratarak birbirini itme etkisini ortadan kaldıran, iki takım helisel dişli kullanılır. Söz konusu uygulama için bazen dişler, tek parçalı bir göbek üstüne, yanlardan ortaya doğru birleşecek biçimde ve birbirine ters yönde açılır. Bu tür dişlilere çapraz dişli ya da çift helis dişli adı verilir.

    2.4 Sonsuz vida
    Bir dişli çifti ile eksenleri birbirini kesen, ama aynı düzlem içinde olmayan iki mil arasında güç aktarıldığında, çok büyük dişli çark oranları seçilebilir. Böyle bir sistemde genel olarak seçilen oran, 1/100'dür. Küçük çark üstünde birkaç diş bulunabileceği gibi, vida yivi gibi çevresini dolanan bir tek diş de bulunabilir. Tek dişli bir küçük çarka, sonsuz vida denir. Sonsuz vida mekanizmasıyla, yüksek oranda hız düşürülebilir. Bu nedenle, bir elektrik motoru ile ağır çalışan bir KONVEYÖR arasında kullanılmaya elverişlidir.
    Böyle bir mekanizmada, dişler arasında aşırı sürtünme olduğundan, verim düşüktür. Bazı türlerde çark, sonsuz vidanın büyük bir bölümünü sararak, yük taşıma kapasitesini artırır. Normal olarak çark, sonsuz vidayı döndüremez, çünkü sonsuz vidanın sarmalı daha büyüktür. Tasarım, çarkın sonsuz vidayı döndüreceği biçimde yapılırsa, verim % 50'nin üstüne çıkar ve sistem, hız artırıcı olarak kullanılabilir. Böyle bir sistem, sözgelimi SÜPERŞARJÖR'lerde kullanılabilir.

    2.5 Metal olmayan dişliler
    Yüksek hızda, sessiz bir sistem gerektiğinde, yük fazla değilse, çarklardan biri ya da ikisi birden plastik ya da lifli yapıda bir gereçten yapılabilir. Otomobillerde bir zincir aracılığıyla, krank milinden hareketi kam miline aktaran zamanlama dişlisi, çoğunlukla metal olmayan bir gereçten yapılır. Zamanlama dişlisinin hızı yüksektir. Burada zamanlama çok Önemli, yük ise oldukça azdır.

    2.6 Diş açmak
    Diş açmaya yarayan makinalar üç grupta toplanabilir. Alın dişlileri için kullanılan kesici bıçak, dişler arasındaki uzaklığa uygun biçimds ayarlanır. İkinci makinada, çarka benzer küçük bir döner bıçak, ham göbekle birlikte ileri geri döne döne diş açar ya da bir kremayer bıçak, dişli üstünde gidip gelerek diş açar. Üçüncü türdeyse, üstünde bıçak ağızları biçiminde dişler bulunan bir azdırma kullanılır.
    Çevrelerine diş açılmış çarklardan oluşan dişli takımları makinelerde, dönen bir milin hareketini başka bir mile aktarmak için kullanılır. Çoğu kez bir makinenin kendisini çalıştıran motordan daha hızlı ya da daha yavaş çalışması istenir. Bunun çözümü, hareketi aktanrken istenen hız değişikliğini de gerçekleştiren dişlilerdir. Örneğin bir otomobil ya da motosiklette krank milinin hareketini kam miline aktaran kavrama dişlileri, hareketi aktaran dişlinin çapına bağlı olarak, krank milinin her dönüşünde kam milinin yarım dönüş yapmasını sağlar.
    İnsanoğlu tekerleği bulduktan sonra, dönen bir parçanın hareketini başka bir parçaya aktarmak üzere tekerlek, kasnak ya da çark gibi çember biçimindeki düzeneklerden yararlanabileceğini fark etti. Bu amaçla tasarlanan en eski yöntemlerden biri kayışkasnak sistemidir. Bu sistemde, ayrı ayrı millerin üzerindeki iki kasnak çevrelerinden geçirilen gergin ve kesintisiz (sonsuz) bir kayışla birbirine bağlandığında, dönen milin kasnağı öbür kasnağı da kendisiyle birlikte döndürür. Ama, eğer ikinci kasnağı döndürmek için çok büyük bir güç gerekiyorsa, hareketi aktaran kayış kasnağın üzerinden kayacağı için istenen sonuç alınamaz. Bu sakıncayı gidermenin en basit yolu, çevresinde dişler olmayan düz kasnaklann yerine dişli çarklar, kayış yerine de zincir kullanmaktır. Hareketin zincir ve dişli sistemiyle aktarılmasının en bilinen örneği bisikletlerde görülür.
    İki tekerleğin dış çemberleri (jantları) birbirine değiyorsa, bu kez kayış ya da zincir gibi bir aktarma düzeneğine gerek kalmadan tekerleklerden biri döndüğünde öbürünü de döndürecektir. Ama bu yöntemde de ikinci tekerlek zorlandığı anda kayarak hareket ettirici tekerlekten ayrılabilir. Bunu önlemenin yolu her iki tekerleğin çevresine birbirinin içine geçebilen dişler açmaktır. Böylece tekerlekler birer dişli çarka dönüşmüş ve bu dişli çifti birbirini "kavramış" olur.
    Eğer hareketi aktaran dişlinin 80, öbürünün 40 dişi varsa, bu iki dişli birbirini kavradığında büyük dişlinin her dönüşüne karşılık küçük dişli iki dönüş yapar. Başka bir deyişle, küçük dişli büyük dişlinin iki katı hızla döner; demek ki dönme hızı diş sayısıyla ters orantılıdır. Değişik büyüklükteki iki dişlinin hızları arasındaki orana "hız değişim oranı" denir. Hız değişimiyle sağlanan iş verimi yukarıdaki örnekte 80/40=2'dir. Küçük dişlinin diş sayısı 20'ye, yani yarıya inerse verim iki kat artarak 4 olacaktır. Görüldüğü gibi dişli takımlarında da kaldıraçlardaki ilke geçerlidir.
    Yukanda anlatılan en basit dişli takımında küçük dişli hareket ettirici dişlininkine ters yönde döner; oysa kayış ya da zincirli aktarmada hareketin yönü aynıdır. Dişli takımında da iki dişlinin aynı yönde dönmesini sağlamak için aralarına "avara dişli" ya da ara dişli denen ve her ikisiyle kavrama yapabilen üçüncü bir dişli yerleştirilir. Avara dişlinin diş sayısı hız değişim oranını etkilemez. Ama ilk dişliden avara dişliye geçerken yön değiştiren hareket ikinci dişliye geçerken yeniden ters yöne döneceği için iki dişli aynı yönde dönmüş olur.
    Bir milin kendisine paralel olan ikinci bir mili düz dişliler aracılığıyla döndürmesi hareket aktarımının en basit yöntemidir. Eğer iki mil gene aynı düzlemdeyse, ama aralarında belirli bir açı varsa, hareketi birinden öbürüne aktarmak için konik dişliler kullanılır. İki mil aynı düzlemde değilse bu kez çarklı ve sonsuz vidalı dişli takımı kullanmak gerekir. Sonsuz vida bildiğimiz vidalar gibi dönerken, dişlerini kavradığı dişli çarkı da birlikte döndürür.
    Eğer dişler çarkın eksenine paralel olarak açılırsa, iki çarkın karşılıklı dişleri aynı anda bütün yüzeyleriyle birbirine değeceğinden hem dişliler aşınır, hem de makine çok gürültülü çalışır. Bunu önlemek için, üzerine çark ekseniyle belirli bir açı yapacak biçimde diş açılmış olan helisel dişliler kullanılır. Bu düzenekte dişler birbirini bir uçtan başlayarak yavaş yavaş kavrayacağı için, darbeden kaynaklanan gürültü ve aşınma büyük ölçüde azalır. Nitekim otomobillerin aktarma organlarında ve gemilerin buhar türbini ile pervane mili arasında helisel dişliler kullanılır.
    Bir dişli çiftinin hızlı ve düzgün çalışabilmesi için dişlerinin birbirine tam uyması ve kaymadan birbiri üzerinde dönebilmesi gerekir. Bunun için önce geometrik çizimlerle ve büyük bir titizlikle dişin biçimi (profili) belirlenir; sonra da özel takım tezgâhlarında bu çizimlere uygun diş açılır.
    Eğer dişliler çok uzun süre ya da ağır yük altında çalışacaksa, ısınmalarını ve çabuk aşınmalarını önlemek için dişlileri yağlamak gerekir. Bu nedenle otomobillerin aktarma organlarındaki dişliler yağla dolu kapalı bir kutunun içine yerleştirilmiştir; çok yüksek hızla çalışan makinelerde ise dişlilere sürekli yağ püskürtülür.
    Dişli çarklarla hareket aktarımının en tipik örneği olan bisikletlerde, düz yolda hızlı gitmek için yüksek hız dişlileri (büyük vites), çok dik olmayan yokuşları tırmanmak için orta hız dişlileri (orta vites), dik yokuşları çıkmak için de düşük hız dişlileri (küçük vites) kullanılır. Küçük vitesle dik bir yokuşu tırmanırken pedalları çevirmek için aynı gücü harcadığınız halde bisiklet düz yoldaki kadar hızlı gidemez; ama sonuçta büyük vitesle çıkılamayacak olan dik yokuşu tırmanır. Bu durum, dişlilerin bir hareketi aktarırken yalnız hızını değil miktarını, yani momenttim unu da değiştirdiğinin en açık örneğidir.

    3. PLANET DİŞLİ MEKANİZMALARI

    Planet hareketi ilk kez, eski Yunan gökbilimcilerince, gezegenlerin hareketini gösteren bir modelde kullanılmıştır. DİŞLİ ÇARKLAR'dan oluşan planet mekanizmasında, bir ya da daha çok sayıda dişlinin merkezi, bir başka dişlinin çevresinde bir çember çizer.
    Planet mekanizmasının üstünlüğü, fazla yer kaplamadan ve dişlilerin birbirlerine geçirilip ayrılmasına gerek kalmadan, bir dizi dişli oranı sağlamasıdır. Bunlara, OTOMATİK TRANSMİSYON sistemlerinde sık sık raslanır. Göbekten vitesli BİSİKLET'lerin göbek dişlisi de planet mekanizması biçimindedir.
    Planet dişli mekanizması üç ana parçadan oluşur: Bir güneş dişli: bir taşıyıcı üstüne monte edilmiş bir ya da daha çok sayıda uydu dişli; bir çember dişli.
    Güneş dişli bir şafta takılır. Uydu dişli taşıyıcısı da, aynı eksende yeralan başka bir şafta monte edilir. Uydu dişli taşıyıcısı, şafta dik duran bir ya da daha çok koldan oluşan bir direğe benzer. Bu kolların her birinde, şafta paralel bir mil bulunur. Millerin üstündeyse, serbestçe dönebilen birer uydu dişli takılıdır. Genellikle, yükü dağıtmak için, üç uydu dişliden yararlanılır. Ama bunlar birbirinin aynıdır ve sayılarının artması, sistemi etkilemez. Uydu dişliler, şafttan ve birbirlerinden eş uzaklıkta yeralırlar; güneş dişliye geçip, onun çevresinde dönerler. Çember dişliyse, iç yüzeyinde dişler bulunan bir jant ya da halkadır. Çember dişli, sistemi bütünüyle içine alır ve uydu dişliler, bir yandan güneş dişlinin çevresinde dönerken, bir yandan da çember dişli üstünde dönerler.
    Sistemin içindeki parçalardan birinin çevrilip, ikinci bir parçadan çıkış gücünün alınması ve üçüncü parçanın dönmeyecek biçimde kilitlenmesiyle, değişik dişli oranları elde edilir. Sözgelimi, güneş dişli çevrilip çember dişli kilitlenirse, uydu dişli taşıyıcısı, güneş dişliyi aynı yönde ve daha düşük bir hızla izleyecektir. Uydu dişli taşıyıcısı kilitlenirse, çember dişli, güneş dişliyle aynı hızda, ancak ters yönde dönecektir. Uydu dişli taşıyıcısı çevrilip güneş dişli kilitlenirse, çember dişli aynı yönde daha hızlı olarak dönecektir. Bütün sistemin olduğu gibi kilitlenip, hareketin şafta benzer biçimde doğrudan iletilmesi gibi başka düzenlemeler de yapılabilir.
    Planet dişli mekanizmalarının birçok çeşidi vardır. Hareket ileten bir sistemde art arda sıralanmış birçok planet dişli mekanizması bulunabileceği gibi. uygun uydu dişliler ve çember dişlilerle donatılmış çeşitli boyutlardaki güneş dişliler, tek bir planet dişli mekanizmasına da takılabilir. Sistemdeki her dişlinin değişik sayıda dişi bulunur ve her biri çevrilen bir şafta, bir fren ya da debriyajla kilitlenebilir.
    Planet dişli mekanizması biçimindeki bisiklet göbeği dişlisi, oldukça yalın bir mekanizmadır. Çok kullanılan bir modelde, dişlilerin seçimi, dişliler üstündeki kare biçimli deliklere girebilen, kare biçimli bir pimle yapılır. Pim. vites kolundan gelen bir kabloyla çalışır. Birinci vites, güneş dişlilerin birinin kilitlenmesiyle, üçüncü vites, ikinci güneş dişlinin kilitlenmesiyle, ikinci vites de (ya da «normal» vites) her ikisinin kilitlenmesiyle elde edilir. Planet dişli mekanizması biçimli bisiklet göbeği dişlilerinin bazılarında KONTRAPEDAL FREN bulunur; bazılarında da bulunmaz. Bir kontrapedal fren ile.iki vitesi olan ve ters pedal çevirmeyle çalıştırılan bisiklet göbekleri de yardır. Bu tür göbeklerde, vites değiştirmek için, pedallar belli bir miktar geri çevrilir. Pedallar daha çok geri çevrildiğinde, fren yapılır.

    4. DİŞLİ GERİLME ANALİZİ, ÖLÇME VE DİZAYN


    Dişlilerde yapılan bir diğer çalışma dişlinin gerilme analizidir. Bu analiz otomotiv, denizcilik, demiryolları, kontrol sistemleri gibi birçok farklı sektör için yapılmaktadır. Bu analizde 2 tip değerlendirme yapılmaktadır. Bunlardan birincisi, ISO 6336 standartına göre hesel dişlilerin yük kapasite hesabıdır. Bir diğer analiz ise, ‘Design Unit Gear Analysis and Transmission Error Software’ (DUGATES) adı verilen sonlu eleman tabanlı bir analizdir. Bu analizde amaç öikro geometriyi optimize etmektir. Bu optimizasyon işlemi sayesinde dişlilerin gerilmeleri minimize edilmekte ve sessiz dişliler dizayn edilebilmektedir.

    Dişli Gerilme Analizi
    Dişli çarklarda metroloji işlemleri kaliteli üretim ve dizayn için gereklidir. Dişlilerde sonlu dişli ölçümü, dişli yapı kalibrasyonu gibi birçok ölçüm yapılmaktadır. Bu ölçümler ISO standartlarında yetkili ölçüm merkezlerinde yapılmaktadır. Bu tarz merkezler dünyanın birçok yerinde bulunmaktadır. Bunlardan en önemlisi Amerikadaki Ulusal Dişli Metroloji Enstütüsüdür. Amerikan Ulusal Dişli Metroloji Merkezi devlet tarafından desteklenen bir metroloji enstitusu niteliğindedir. Merkezin teknik özelliklerinden bahsetmek gerekirse; merkezin labaratuarina NCGM adı verilir. Labaratuar sıcaklığı +0.1 ve -0.1 C aralığında tutulur. Merkezde 2 adet 866 PMM Leitz koordinat ölçme cihazı (CMM), bir adet Federal Formscan 3200 dairesel geometri enstrümanı ve bir adet Moore M-32 koordinat ölçme cihazı bulunur Dişli ölçümü, 2 dişli dairesinin merkezlerinin tespitini ve bu iki merkez arasındaki uzunluğu ölçmeyi kapsar. Bu iki merkez arasındaki uzunluğu bir çizgi gibi düşünürsek, bu çizgiyi bir ölçü bloğuna transfer edilir ve dişli dairesinde bir seri noktanın bu uzantıda hesabu yapılır. Bu ölçüm hesaplarının yapıldığı cihaz aşağıda gösterilmektedir:

    Dişli Ölçüm Cihazı
    Ülkemizde de Ulusal Metroloji Enstitüsü (UME) kapsamında dişli çark mastarlarının ve özel mastarların kalibrasyonlarından, iş parçalarının ölçümleri ve konu ile ilgili araştırmalar yapılmaktadır. Dişli ölçümlerinde ürünlerin standart parameterleri olan profil, helix, diş ve diş kalınlığı gibi değerler için ölçümler alınır ve bu datalar ISO, AGMA veya DIN gibi standartlar ışığı altında değerlendirilir.

    5. DİŞLİ ÇARKLARDA MEYDANA GELEN HATALAR

    Dişli çarkların kullanım amacı, dönme veya güç iletiminin istenilen biçimde ve yüksek bir verimlilikte bir milden diğerine aktarmaktır. Dişli çarklarda bir arıza yoksa ise istenilen güç ve hareket aktarma işlemi düzgün bir biçimde olmaktadır. Bunun aksine, herhangi bir arıza meydana gelmesi durumunda (örneğin diş kırılması, aşınma, oyukçuk hatası gibi) dişli çarklardan istenilen bu özellikler kötüleşmekte ve daha büyük arızaların oluşmasına sebep olmaktadır. Sonuç olarak dişli çarklardaki hataların erken teşhisi büyük bir önem kazanmaktadır.
    Genellikle bir makinada hasar oluşunca makina parçaları hızlanmada, basınçta, uzama özelliklerinde farklılaşmaya bağlı olarak sağlam makina elemanına göre değişik şekillerde sinyaller yayarlar. Makinanın en iyi halde çalışması için hasar teşhisi gibi teknikler kullanılmak zorunda kalınmıştır. Hasarın aciliyeti makinadan gelen sinyallerdeki değişimlerle gözükebilir. Dişli kutusu veya rulmanlı yatak gibi hareketli makina elemanlarında bu sinyaller hata teşhisi için yaygın olarak kullanılır. Bunun nedeni bir makina veya yapısal bileşen iyi durumdaysa, titreşim profilinin normal özellikler göstermesi ve aksi halde yani hasar oluştukça bunun büyük miktarlarda değişecek olmasıdır. Endüstriyel süreçlerde çok geniş bir kullanım alanı olan dişli çarklarda oluşan arızaların erken belirlenmesi, süreç güvenirliği ve ekonomiklik açısından son derece önemlidir. Bu nedenle, öngörülü bakım (Predictive Maintenance) amaçlı durum izleme (Condition Monitoring) çalışmaları, makina durum bilgisinin ortaya çıkartılmasının temelini oluşturur. Ayrıca bakım teknolojisinin gelişim sıralaması ise düzeltici bakım, periyodik ya da zaman tabanlı bakım ve öngörülü ya da durum tabanlı bakım şeklinde verilebilir.
    Dişlilerde oluşan hataların belirlenmesi ve tamiratının süreci etkilemeyecek şekilde yapılması önem kazanmaktadır. Bu çalışmada sonsuz vida mekanizmalarında oluşan hataların neden olduğu seslerin analizi ile uygulanan durum izleme konusunda özet bilgi verilmiş ve bir asansör dişli kutusunda yapılan uygulama çalışmaların sonuçları sunulmuştur. Ses kayıtlarının dişli kutusu hatalarını belirlemede etkili bir araç olduğu belirlenmiştir.
    Normal olarak, makinalar ve endüstriyel ekipman, çok sayıda bilinen makina elemanlarının (kavramalar, dişli kutuları, rulmanlı yataklar, borular vb.) bir araya getirilmesiyle yapılmış olup, bütün bu elemanlar üzerinde bir arıza meydana gelecektir. Bu nedenle durum izleme yöntemi uygulandığında, tespit edilmek istenen arızaların nedenlerinin, arıza belirtilerinin ve arıza tiplerinin farkında olunması gerekmektedir. En çok rastlanan arıza tiplerini aşağıdaki gibi sıralayabiliriz;
    • Çatlaklar,
    • Kırılmalar,
    • Deformasyonlar,
    • Aşınma,
    • Korozyon, erozyon, boşluk oluşumu,
    • Malzeme yoğunluğu,
    • Eskime fenomeni,
    • Kesilme,
    • Birleşme yerlerindeki gevşemeler vb.
    Yukarıda verilen değişik tipteki arızalar normal olarak aşağıda belirtilen nedenlerin birinden veya birkaçından kaynaklanabilir.
    • Fazla yük altında çalışma,
    • Titreşimler,
    • Uygun olmayan çevre faktörleri,
    • Yetersiz yağlama
    • Kirlilik,
    • Hatalı kontrol cihazları,
    • Yanlış kullanım.
    Pek çok durumda, arıza birden fazla arıza belirtisiyle kendini göstermektedir. Bu nedenle de izleme işlevi bütün olası arıza belirtilerine yönelik olarak yürütülmelidir. Soyut durum izlemesi, bakmak, dinlemek, hissetmek ve koklamak gibi faaliyetleri içermektedir. Bu faaliyetlerin yerine getirilmesi ucuz ve çabuk olmakla beraber her zaman güvenilir sonuçlar sağlamazlar. Ayrıca söz konusu faaliyetlerin gereği gibi uygulanabilmesi için çok fazla eğitim gerekmektedir.
    Bu metot, makina veya teçhizatın sürekli gözlenmesi ve işlem görme şartlarının ve bunların zamanla gelişiminin analiz edilmesini içerir. Makinanın durumunun gözlenmesi için müracaat edilen bir uygulamadır ve bu uygulama başlangıç anında, normal işlem ve kapama (shut-down) fazlarında yapılır. Bu veri işlemeden kazanılan bilgi, işlemdeki herhangi bir anormalliği açıklayacak ve gerekli faaliyetlerde karar vermeye olanak verecek ve bu metot, genellikle herhangi bir müdahaleyi planlamayı ve makina veya teçhizat duruşlarını çok küçük düzeyde tutmayı mümkün kılacaktır.
    Takım tezgahlarında, asansörlerde, araçlarda ve bunun gibi birçok yerde kullanılan dişli çarklar; çalışma koşullarından, yükleme koşullarından ve imalat veya operatör hatalarından ortaya çıkan çok sayıda hasara uğrarlar. Bu hasarların en önemlileri aşınma, yorulma, plastik akma ve kırılma gibi hasarlardır. Bu hasarlar çoğunlukla eğilme ve yüzey yorulmasından kaynaklanmaktadır [4]. Bunların bazıları dişlinin konumlandığı makinanın verimini gözle görülebilir derecede azaltabilir ve hatta makinayı devre dışı bırakabilir.
    Makina durum izleme teknikleri hayati hasarları önleyici en etkin ve optimum maliyetli bir yaklaşım olarak uzun zamandır kullanılmaktadır. Bu özelliğinden dolayı titreşim analizi, yağ analizi, akustik emisyon ve ses analizi durum izleme teknikleri olarak dişli çark bakım tekniğinde kullanılabilir.
    Dişli hataları, hata türüne göre farklı titreşimler oluşturduğundan, titreşim analizi ile belirlenebilir. Dişlilerdeki titreşimin esas kaynağı, imalat ve montaj hataları ile kavrama esnasında rijitliğin değişmesidir.
    Hasar frekanslarının kaynağı olan birbirine geçen iki dişlinin iletim hatası, işleme hataları, diş sapmaları, gevşeklik, eksantriklik veya gücün yuvarlanma noktası haricinde herhangi bir noktadan iletilmesine yol açacak bir nedenden meydana gelebilir.

    6. DİŞLİ TİTREŞİMLERİ

    Hatasız bir dişli kutusundan alınan titreşimler genellikle diş eşleşme frekansında TMF1 (dişli üzerindeki diş sayısı ¥ dişlinin dönme frekansı (Hz) ve bunun tamsayı katlarında görünen sinusoidal biçimli titreşimleri içermektedir. Diş eşleşme frekansı, dişli titreşiminin ana harmoniği olarak da isimlendirilmektedir ve genellikle en güçlü harmoniktir. Dişli titreşimleri genelde dişlilerin temas bölgesi içersinde bulunan dişlerinin, temas rijitliklerinin zamana göre değişmesinden ve yükleme şartlarından dolayı, diş profillerinde meydana gelen deformasyonlardan kaynaklanmaktadır. Dişlerde meydana gelen deformasyonlar, dişlerin dişli üzerindeki pozisyonunu, olması gereken ideal konumdan belirli bir miktar saptırmaktadır. Sonuçta, kontak bölgesine girmek üzere olan diş çifti birbiriyle temasa geldiğinde, ani bir çarpışma hareketi yapmaktadır. Oluşan bu ani çarpışma kendisini dişli titreşiminin diş eşleşme frekansında tekrar etmektedir. Bazı durumlarda dişli titreşimleri değişik sebeplerden dolayı (dişli eksantrikliği, dişlilerin monte edildiği mildeki hatalar, hız değişimleri, ani yüklemeler gibi) genlik ve/veya frekans modülasyonları içerebilir. Bu modülasyonlar frekans bölgesinde, modülasyona uğrayan harmonikler etrafında ilave sinyal bileşenleri (sidebands) doğurur. Bazı durumlarda da dişli titreşimleri yerel diş hatalarından dolayı zaman bölgesinde yerel modülasyon özelliği gösterebilir. Hatalı diş, temas bölgesinden geçinceye kadar dişlilerin temas rijitliği nominal değerine göre azalmakta ve bu süre içerisinde kontak bölgesine giren her diş çiftlerinin yarattığı çarpışma miktarı normalden daha farklı olmaktadır. Sonuçta titreşim genliği yerel olarak artmakta ve dişli açısal hızları kısa bir zaman için ya artmakta ya da yavaşlamaktadır. Yerel hatadan dolayı oluşan geçiş sinyali çok kısa bir zamanda meydana geldiğinden, bunun frekans bölgesindeki etkisi bütün frekanslarda görülmektedir.

    ADIM ÖLÇÜ MİKROMETRESİ
    Adım ölçü mikrometreleri dişli çark bölüm dairesi üzerinde bulunan belirli sayıdaki dişlere ait teğet uzunluğunu ölçerek, dişlerin adımının kontrol edilmesinde kullanılır.
    Birbirine paralel olan iki diş yanakları arasında kalan diş sayısı yaklaşık formülüyle bulunur. Kavrama açısı 20° olan Standard düz dişlilerdeki temel dairesi üzerinde hesaplanarak bulunan teğet uzunluğu , ölçülerek elde edilen teğet uzunluğuna eşitse dişlinin adımı hatasızdır. Eğer artı veya eksi yönde fark varsa, dişlinin adımı hatalıdır.

    7. DİŞLİ ÇARKLARIN MUKAVEMET HESABI

    Dişli çarkların mukavemet ve yüzey basıncı bakımından yük tasıma kabiliyetlerinin
    genis ölçüde etkileyen önemli bir faktör malzemedir. Genellikle güç ileten disliler çelikten;
    hassas cihaz alanında oldugu gibi yalnız devir ileten disli çarklar bronz, naylon, teflon ve
    sinterlenmis malzemelerden yapılır. Önemsiz ve çok düsük hızlarda çalısan disli çarklar
    dökme demirden de imal edilebilir.
    Çelikler, birim hacime göre büyük yük tasıma kabiliyetine ve birim agırlıga göre
    maliyete sahip olduklarından, disli çarkların imalinde en çok kullanılan malzemelerdir.
    Pratikte karbonlu ve alasımlı çelikler olmak üzere birçok çelik çesitleri kullanılmaktadır.
    Çeliklerin seçilmesi kopma ve bilhassa buna baglı olan yorulma mukavemeti ve uygulanacak ısıl isleme göre yapılır. Son zamanlarda disli çarkların imalatında naylon ( polyamid 6 ) ve teflon gibi plastik malzemeler kullanılmaktadır. Büyük bir sönümleme kabiliyetine sahip olan bu malzemeler sessiz çalısma istenilen yerlerde kullanılmaktadır. Yük tasıma kabiliyeti oldukça az olan çelik veya dökme demir oldugu durumda oldukça yüksek bir tasıma kabiliyeti elde edilir

    Dişli Çark Malzemelerinin Mekanik Özellikleri
    Diş Kuvveti : Kavrama sırasında dis üzerine gelen ve dis kuvveti veya normal
    kuvvet adını tasıyan kuvvet kavrama dogrusu boyunca etkimektedir. Es çalışan
    dişlilerin temas yeri yuvarlanma dairesi üzerinde bulundugu durumda bu kuvvetin tegetsel ve
    radyal bileşeni;

    Dişlerin Yükleme Durumu
    Teğetsel kuvvet : Ft = Fn.cosα0
    Radyal kuvvet : Fr = Fn.sinαo veya Fr = Ft.tanαo
    seklinde ifade edilir. Diger taraftan iletilen burulma momenti Mbcı göz önüne alınırsa, tegetsel
    kuvvet;

    Eş çalışan dişlilerin temas yeri baska daireler, örneğin yuvarlanma daireleri üzerinde
    olduğu taktirde, Fn kuvveti aynı kalır fakat kavrama açısı degistigi için tegetsel ve radyal
    bileşenler değişir.
    Kavrama oranı _>1 olan bir dişli çark mekanizması göz önünde tutulursa, es çalısan z2
    – z2_ dis çifti kavramaya girdigi anda ( A noktası ), z1 – z1_ dis hala kavrama durumunda
    oldugundan z2 – z2_ dis çifti üzerine ancak Fn/2 kuvveti gelir. z1 – z1_ disleri kavramayı
    terkettigi anda, belirli birB noktasında, kavramada sadece z2 – z2_ dis çifti kalacak ve tüm Fn
    kuvveti bu dis çifti üzerine gelecektir. Hareketin devamlılıgı nedeniyle z2 – z2_ dis çifti D
    noktasına geldigi anda, takip eden z3 – z3_ es disli çifti kavrama durumuna girecek ve z2 – z2_
    dis çiftine gelen kuvvet Fn/2 degerine düsecektir. z2 – z2_ eş dişli çifti kavramayı terkettigi
    anda ( E noktası ) dis çiftini zorlayan kuvvet sıfır olacaktır; söyle ki, disli çarkın bir devir
    yapmasıyla herhangi bir dis sıfır ile Fn degerleri arasında degisken bir kuvvete ve dolayısıyla
    yorulmaya maruz kalacaktır. Ancak tek yönlü çalısan dislilerde zorlama sekli genel degisken,
    sık sık yön degistiren dislilerde ise tam degisken olur. Kavrama sırasında es dis çiftinin
    kavramada yalnız kaldıgını gösteren B ve D noktalarına üst ve alt tekil yükleme noktaları
    denir.
    Dis Dibi Gerilmeleri :Fotoelastisite yöntemiyle elde edilen sonuçlara göre es
    çalısan dislerde en büyük gerilmeler dis tabanında meydana gelir ve kırılmalar bu bölgede
    olur. Yorulma özelligini tasıyan bu kırılmalar, çekme gerilmelerinin bulundugu
    yerde bir çatlak ile baslar ( a ); zamanla bu çatlak yavas yavas ilerler ( b ) ve alan yükü
    tasıyamayacak hale geldigi anda birdenbire ( c ) kopma meydana gelir.

    Diş dibi Kırılması
    Diş dibi gerilmelerini hesaplamak için, dis tabanındaki kırılma kesitinin ve bu kesite
    kadar olan egilme kolu belirlenmelidir.
    Form Faktörü ( Kf ) : Disin geometrik boyutlarını kapsayan bir faktördür.
    Pratikte form faktörü, disli çarkın dis sayısı ve x profil kaydırma faktörüne baglı olarak
    verilmektedir. Sıfır dislilerde form faktörü için verilmis tablolardan alınabilir.
    Dinamik ve Hız Faktörü ( Kv ) : Genellikle taksimat ve profil hatalarına, çevre
    hızına, dönen sistemlerin rijitligine, birim genisligine gelen kuvvet Ft/b’ ye ve dislerin
    rijitligine baglıdır. Dinamik faktörün degerinin bütün bu etkenlere baglı olarak verilmesine
    olanak olanak olmamakla beraber pratikte disli çarkın kalitesine ( isleme dogruluguna ) ve
    çevre hızlarına göre verilmektedir.
    Çevrim Oranı Faktörü ( Ki ) :
    Sıfır veya sıfır kaydırmalı (K-0) düz dişli çark mekanizmalarında α=α0 =20 için

    Yuvarlanma Noktası Faktörü ( Kα ) :
    Genislik Faktörü ( Ψ ) : Disli çarkın yük tasıma kabiliyetini, yük dagılımını ve
    isleme kabiliyetini etkiler. Teorik olarak b genisligi arttıkça disli çarkın yük tasıma kabiliyeti
    büyür. Ancak b genisligi büyük oldugu durumda, gerek millerin deformasyonları ve gerekse
    isleme hatalarından dolayı yükün bir tarafa yıgılmasına ve buna baglı olarak köse
    kırılmalarına yol açar. Bu faktörler göz önüne alınarak genel maksatlar için kullanılan disli
    çarklarda genislik faktörü;
    Ψ = 0,8...1,2
    Ψ = 0,25...0,8 ( hacmin sınırlı oldugu sistemlerde, örnegin; vites kutusunda )


    8. DİŞLİ ÇARKLARIN YÜK TAŞIMA KABİLİYETİ


    Disli çarkların yük tasıma kabiliyetini sınırlayan ve ise yaramamasına neden olan olayları su sekilde sıralayabiliriz.
    - Dislerin tabandan kırılması
    - Dis yan yüzeylerinin yorulma asınması ( pitting )
    - Dis yan yüzeylerinin adhezyon asınması veya bunun siddetlisi olan yenme sonucu
    Bozulması
    Kırılma : Kırılma bir disin veya dislinin bir kısmının kırılması neticesinde ortaya
    çıkan disli kusurudur. Bu durum asırı yükleme veya çok genel olarak disli malzemesinin
    dayanma limitinin çok üzerinde periyodik gerilmelere ( streslere ) maruz kalması ile ortaya
    çıkabilir.
    Eğilme – Yorulma Kırılması : Bu sekildeki kusur genellikle dislinin kök
    bölgesindeki çatlak baslangıcı ile sonuçlanır. Disin tamamı veya bir kısmı kırılır.

    Diş dibi çatlağı
    Genellikle bu tür kırılmalarda kaba görünümlü ve kesintili yırtılma izleri tasıyan
    küçük bir alan, son kırılmanın oldugu bölgeyi belirler.
    Sebep : Egilme – yorulma kırılmasının birçok sebebi vardır. Bu kusurlar dislerin asırı yüklere
    maruz kalarak malzemenin dayanma limitinin üzerinde, dis köklerinde gerilmelerin hasıl
    olması ile ortaya çıkar. Eger disliler bu sekilde yüklenir ve yeterli bir süre periyodik
    gerilmelere maruz kalırsa dis kırılır.
    Bazen tahmin edilenden daha fazla kök gerilmelerine maruz kalan dislilerde, gerilme
    yogunlasma bölgeleri bu durumun ortaya çıkmasında yardımcı olurlar. Bu tür gerilme
    yogunlasma bölgeleri kök dibindeki çentikler, kalıntılar, mikro düzeyde ısıl islem çatlakları,
    taslama yanıkları ve parça üzerindeki kalıcı gerilmelerdir.
    Önlem : Yorulma kopmasından kurtulmanın en iyi yolu, disli dis elemanı öyle dizayn
    edilmelidir ki yükün aktarılması neticesinde dogacak gerilmeler malzemenin dayanma limiti
    içerisinde olur. Alternatif olarak yüksek dayanımlı malzeme belirlenmelidir. Dis kökleri
    taslanıp “shot peening” yapılabilir. Dis kökündeki radius ölçülerine ayarlama yapılabilir.
    Uygun bir kök radiusuna sahip bir disli, keskin bir kök radiusuna sahip disliden daha çok
    kapasitelidir. İşlem sonrasında malzemede zararlı, kalıcı gerilmeleri minimuma indirmek ve
    en iyi yapıyı elde etmeye dikkat edilmelidir.
    Eger yeniden dizayn yapılacaksa degisiklige ugrayan dis geometrisinin faydası göz
    önüne alınmalıdır.

    Yüzey Yorulması : Yüzey yorulması malzemenin dayanım limitinin, yüzey ve
    yüzey altı gerilmelerinin periyodik olarak tekrarlanması ile olusan malzeme hatasıdır. Tipik
    özelligi yüzeyden malzeme kalkması ve çukurların olusması seklindedir. Bu çukurcuklar
    baslangıç itibariyle küçük ve bu sekilde kalabilir. Yorulmanın devamı ile ilgili olarak
    baslayan çukurcuklar birlesmek sureti ile büyüyebilir veya baslangıçtaki büyüklükte kalabilir.
    Pitting ( Karıncalanma ) : Bu yüzey yorulma kusuru, malzemenin dayanım
    limiti (maruz kaldıgı gerilmelerle) asıldıgı zaman olusur. Bu sekildeki hatalar yüzey
    temas gerilmeleri ve periyodik olarak maruz kaldıgı gerilme sayısına ve devamlılıgına
    baglıdır.
    İlk “Pitting” ( İlk Karıncalanma ) : 0,015 ile 0,030 inch çapındaki küçük
    çukurcukların olusumu ile tanımlanır. Gerilmelere maruz kalan alanlarda bölgesel
    olusmustur. Yüksek temas noktalarını asındırmak sureti ile tedrici olarak yükü yüzeye
    dagıtma meyli gösterir. Devamlı çalısma, temas yüzeylerinin parlamasına, yüzey
    görünümünün tamamen düzgün hale gelmesine neden olur. Eger ilk pitting etkin yüzey
    genisliginin büyük bir bölümünü içine alıyorsa, tahrip edici pitting (karıncalanma)
    ilerlemesine meyillidir.

    9. DİŞLİ ÇARKLARDA KALİTE KONTROL


    DİŞLİLERİN KONTROLÜ
    Dislilerin kontrolü imalat sırasında baslar. Disli daha dis açma tezgahına baglı iken
    gerekli ölçülere ulasıp ulasmadıgını kontrol etmek ve ölçülen degerlere göre dis açan tezgaha
    paso vermek gereklidir. İmalat bittikten sonrada disli ölçülür; çesitli yönlerden ve kaliteleri kontrol edilerek tespit edilir. Daha fazla hatalı olanlar kontrol dısı bırakılır.
    Bu bakımdan dislilerin kontrolü:

    • imalat sırasındaki kontrol
    • imalattan sonraki kontrol
    diye ikiye ayırmamız dogru olur.



    Dislilerin imalat sırasında disli ölçme mikrometresiyle dis kalınlıklarının
    kontrolü:
    imalat sırasındaki kontrolün amacı dislilerin yeterli kalınlıga (so) ulasıp
    ulasmadıklarının tespitidir. Bu ölçme sonucu olarak dis açan tezgaha ne kadar paso verilecegi
    de tespit edilir ve tezgah buna göre ayarlanır. Bu ölçme disli mikrometresi ile
    yapılır. Bunların ölçme sahası 1....10 modüllük disliler içindir; bunlarla normal
    mikrometrelerde oldugu gibi 0,01 mm hassasiyetle ölçülebilir. Genel olarak yüksek kaliteli
    olmayan disli imalatında iyi sonuçlar verirler. Gördügü is önemli ve fiyatı ucuz olan disli
    ölçme mikrometreleri en çok yayılmıs dis kalınlıgı ölçü aletleridir.

    Dişli Ölçme Mikrometresi
    Dişli ölçme mikrometresi ile dişlilerin kalınlığı ölçülür. Daha yüksek hassasiyet istendigi zaman bunların yüksek hassasiyetli ölçü saati ile donatılmıs tipleri de vardır.

    Yüksek hassasiyetli dişli ölçme mikrometresi
    Bunlar gerekli w aralıgına endmas mastarıyla ayarlarlandıktan ve ölçü saatini sıfıra
    getirdikten sonra 0,002 mm hassasiyetle ölçülebilir. Ölçü saatli mikrometrelerin ölçme sınırı
    0,4’den 10 modüle kadardır.

    Dişli Ölçme mikrometresinde diş aralığı W nın ölçümü
    Disli ölçme mikrometreleri birkaç disli birden içine alarak W aralıgını ölçerler. Disli çarkların
    ölçülmesinde W aralıgında kaç dis bulunacagı formül 1 ile verilmistir. W aralıgı birkaç temel daire adımının (tg) ile temel daire üzerindeki bir dis kalınlıgının (sg) toplamına esittir. Ancak profil kaydırma yapılmıs V-dislilerinde W-aralıgı degisik deger verirler.
    Disli ölçme mikrometreleriyle disli çarkın tek bir yerinden ölçülmesi yetmez; ölçme
    birkaç yerinden yapılır ve bunun ortalaması alınır.

    Disli ölçme mikrometresi ancak imalat sırasındaki kontrol için kullanılır;imalattan
    sonraki kontrolde aldatıcı sonuçlar verebilir. Disli ölçme mikrometrelerini disli imalatının
    sonunda da kontrol için kullanmak mümkündür; ancak böyle bir halde diger disli hataları da
    (bilhassa yuvarlaklık hatası) kontrol edilmeli ve bunların müsaade edilen sınırlar içinde
    olmalarına dikkat etmelidir.

    10. STANDART EVOLVENT DİŞLİLERİNDE ÖLÇÜLEN W ARALIĞI


    Standart evolvent dislilerde disli ölçme mikrometresi ile ölçülen aralık:
    W=(n-1).tg+sg
    olarak hesaplanır. Bu formülde n= mikrometrenin içine aldıgı dis sayısıdır. Disli
    ölçme mikrometresi ile ölçülecek dis sayısı (n) su formülle tespit edilmistir:

    bulunan n degeri en yakın tam sayıya yuvarlatılır. Bu formülde Z=dislinin dis sayısı, α0=dislinin kavrama açısıdır; standart dislilerde α0=200’dir. Ölçülecek n dis sayısı için bu gibi
    mikrometreleri imal eden firmalar,mikrometre ile birlikte özel cetveller verirler.
    Temel daire adımı:
    tg=t0cosα0 ve t0=2Πr0
    tg=2 Πr0 cosα0/Z=Πm cosα0



    Ψ= Πm / 2 r0 ve l=r0 sinα0 karşılıklarını üstteki şekilden okur ve bu değerleri ;
    sg=2l- r0 cosα0(2 α0-Ψ) denkleminde yerine koyarsak,
    sg=2 r0 sin α0-2 r0 α0 cosα0+m cosα0Π/2
    Basitleştirisek;
    2 r0/m=Z ise,
    olur.
    Basitleştirme işlemi tamamlandığında, evolvent dişlilerinde ölçülen W kalınlığı;

    olarak bulunur. Bu formül normal yani, profil kaydırma yapılmamış alın dişlileri için uygulanır.
    Dişli çark açma tezgahları ve dişli ölçme mikrometreleri imal eden fabrikalar çeşitli modüller (m) ve çeşitli diş sayılı (z) dişliler için W aralığını veren tablolar hazırlamışlardır; bunları tezgah ve aletlerle birlikte müşterilere verirler.

    11. PREFİL KAYDIRMALI (TASHİLLİ) V-DİŞLİLERİNDE ÖLÇÜLEN W-ARALIĞI


    Profil kaydırma ile elde eilmiş V-dişlilerinde dişli ölçme mikrometresi ile ölçülen W aralığı 7ΔW kadar değişir. Pozitif profil kaydırmada + ΔW ve negative profil kaydırmada – ΔW alınır. Profil kaydırma sonucu, diş bölümleri t0 ve tg sabit kaldıkları halde dişler bütün profilleri boyunca kalınlaşır. Bu kalınlaşmanın yarısı dişin sol, diğer yarısı dişin sağ profilinde meydana gelir.

    12. HELİS DİŞLİLERİNDE Wn ARALIĞININ ÖLÇÜLMESİ


    Helis dişlilerinde normal profil Wn aralığı ölçülür. Helis dişli çarklarında, dişlinin gerçek diş sayısı (Z) ile eşdeğer diş sayısı (Zn) arasındaki bağlantı:

    β0 dişlinin eğim açısıdır.
    Dişli çark imal eden bazı fabrikalar iş kolaylığı açısından ;

    yazarlar ve eşdeğer diş sayısını Zn=Z.k dan kolayca bulurlar.

    Helis dişlilerinde diş ölçme mikrometresi ile normal wn aralığının ölçülmesi
    Helis dişlisinin diş ölçme mikrometresi ile ölçülmesi ancak yeteri akdar geniş olmaları ve;

    Şartına uymaları halinde mümkündür. Ölçülen helis dişlisi bu şarta uymuyorsa yanyana sıkı olarak bağlı olan birkaç dişli üzerinde ölçme yapılır.
    Helis dişlilerinde normal Wn aralığı şu formüle gore hesaplanır:

    13. İMALAT SIRASINDA DİŞ KALINLIKLARININ BAŞKA METHODLARLA KONTROLÜ

    Bir zamanlar dişlerin arasına çok hassas islenmiş silindirik ufak makaralar,fazla eğimli
    helis dislilerde ise bilyalar konarak,bilya üstünden karsı bilya üstüne kadar olan MR aralıgını
    ölçmekle dis kalınlıkları kontrol edilir.
    Tezgah üzerinde ölçme saati olmadan da dislinin karsı disine de bir makara koyarak MR aralıgı ölçülebilir. MR aralıgının ne kadar çıkmasını,dislinin modülünü dis sayısı ve makara (bilya) çapını (dR) kavrama açısını hesaba katarak veren formüller ve bu formüllere gore hazırlanmıs tablolar vardır.
    Disli ölçme mikrometreleri gelistikten sonra bu metotlar ikinci planda kalmıstır. Ancak bu metot bugün de iç dislilerde genis çapta uygulanmaktadır.

    14. DİŞLİ HATALARININ TOPLU OLARAK ÖLÇÜLMESİ

    Kalitesi daha yüksek olan dişlilerde genel olarak hatalar toplu olarak ölçülür. Bu yöntem çok kolay ve masrafsızdır.

    Dişli hatalarını toplu olarak ölçen cihaz
    Bu cihazla 0.001 mm hassaslığında ölçmeler yapılabilir. Her modül için bir mastar dişliye ihtiyaç olduğundan dişli çark imal eden fabrikalar imkan dahilinde az sayıda modüller ile çalışmaya çaba sarfederler.

    Dişin tüm hatalarını kontrol eden cihazın mm kağıda yazdığı çizgilerin okunuşu
    a) Diş biçimi hataları, ilgili temel dairesinden kaçıklıkları gösterir. Çizgideki her dalga uzunluğu bütün bir diş yüzeyine aittir.
    b) Kavrama açısı hataları, diş profilinin durumu temel daireye göre hatalı ise bu tip şekil gözükür. Her tepenin uzunluğu bir diş yüzeyine aittir.
    c) Yuvarlaklık hataları çizgideki büyük dalgalarda okunur, küçük sivrilikler diş başlarına yapılmış bir düzeltmeyi belirtirler.
    d) Diş bölümündeki hatalar, dişten dişe geçerken bir anda beliren sivrilerle kendini gösterir.


    Hataları yuvarlak kağıda çizen toplam hata ölçme cihazının diagramı

    Millimetrik kağıda hatalar genel olarak 200-500 kere büyüterek yazılır. Üstteki şekilde diyagramları yuvarlak kağıda yazan toplam hata ölçme cihazları gösterilmektedir.
    Aynı cihaza da mastar dişliyi çıkararak karşılıklı olarak çalışacak dişli çiftini takarak kontrol yapılabilir.

    15. DİŞLİ ÖLÇÜM TEKNOLOJİSİNİN ŞİMDİ VE GELECEKTEKİ İHTİYAÇLARI


    P modeli gibi modern planlanmış ölçüm merkezleri dişli teknolojisinde en iyi ölçüm ve kontrolleri yapar. P 40, 400 mm çapın üstündeki iş parçaları için dizayn edilmiştir.
    P 40 dişli ölçüm makinesi ölçümü, otomatik olarak belirli devir sayılarında ve çok kısa sürede yüksek doğrulukta yapar. Bundan dolayı verimi çok yüksektir.
    Bu makine çok çeşitli dişlilerin kontrolünü yapabilir. Bunun yanında diş kesme aletleri (talaş kaldırma bıçakları, freze bıçakları v.b.), sonsuz vidalar, sonsuz vida dişlileri ve hatta kompresör rotorlarını da kontrol edebilir. Ek olarak ölçme, simetrik dönen iş parçalarından da yapılabilmektedir.
    Eksen ölçüm teknolojisi : Bu teknoloji disli ölçüm teknolojisindeki diger bütün ölçümler
    içinde en iyi ve en dogru ölçümü saglar.
    CNC kontrol metodu : En son kullanılan 32 bit teknoloji, dislilerin dıs kısımlarındaki ölçüm
    degerlerinin, yüksek dogrulukta kayıtlarının yapılmasını saglar.
    LDT ölçüm eksenleri : Bu sürüm teknoloji ile dogrusal motorlar tümüyle sessiz ve sarsıntısız
    çalısırlar. Neredeyse parça yokmus yani bosta çalısıyormus gibi çalısır. Aynı zamanda ölçüm
    hızının artmasına da izin verir.
    K3D (Klingelnberg 3-dimension Digital) arastırma sistemi : Bu sistemde, dislilerin zor
    elde edilen yüzeylerinin ölçülmesi saglanır. Bu metotla, ölçülen yerlerdeki hatalar kolayca
    saptanabilir ve kaydedilen veriler kolayca degistirilebilir. Bu dijital ölçüm sistemi, ölçüm
    bilgilerini CNC kontrol sistemine aktarır.
    Bu yüksek ölçüm hızlarının ve en uygun ölçüm devirlerinin, CNC kontrol yolu ve LDT sürücü teknolojisine imkan tanıması, en az bunlar kadar iyi olan ölçüm verilerinin degerlendirilmesinin paralellikte meydana gelmesi, ölçülen noktaların yüksek yogunluktaki yerlerinin sürekli göz önünde tutulmasının sonucudur.
    Hızlı orta kontrol için AMP sistem : Bu kısa örnek ölçümler, tam otomatik ölçüm
    programına son derece pratiklik kazandırır. Bu sistem makine ayarlarının kontrol edilmesini
    son derece kısa zamanlarda tamamlar.
    Disliler ve disli kesim aletleri için kapsamlı yazılım paketleri : Bu yazılım paketlerinde
    çok yönlü ölçüm makinesi, is parçasının ölçüm degerleri ve garanti ölçümleri üzende
    durulmaktadır.
    Fonksiyonel dizaynla kolay kullanım sitili : Dünyanın her tarafındaki becerikli uzman
    kisilerle sabit temaslar kurmanın ve disli ölçüm makinesinin yüksek dogrulukta insa
    edilmesinin içinde uzun yılların deneyiminin sonucu vardır.

    Dişli Ölçüm Cihazı
    Disli ölçüm teknolojisindeki daha fazla gelismeler bu makinenin tüm dizaynının içinde
    açıkça görülebilir. 400 mm üzerindeki is parçasının kullanılması için yeni çözümler
    gelistirilmistir. Bilinen tüm disli, is parçası ve disli kesim aletleri daha iyi denetlenebilir.
    Makinenin tabanı, montaj elemanlarının titresimini azaltarak sert ve oynamaz bir yatak
    ile biçimlendirilmistir. Yatak içinde saglam montajlanan is parçasının sürücüsüne (C), yan ve
    ön tarafından kolaylıkla erisilebilir. Sonuç olarak is parçasının takılmasında problem olmaz.
    Elle ayarlanan kuyruk kısmı merkezler arasındaki dikey olarak is parçasının montajına
    izin verir. Destegin yüksek dogrulukta yol göstermesi ayarlama kısımlarının sabit
    pozisyonunu saglama alır.
    Ölçüm makinesinin dogru ölçümleri yapma esası X, Y, Z ve C ölçüm çubuklarının
    eksenel ve dogrusal çok az sürtünmeli oynama serbestligi yolu ile hareket ettirmesi ve yüksek
    dogruluk vermesine dayanır. İlave olarak her bir mil, yüksek çözünürlükteki dogrusal ölçme
    sistemi veya açı ölçme sistemi ile donatılmıstır.
    Sürücü, direkt baglantılı dogrusal motorlar ile gürültüsüz ve titresimsiz çalısır. Yüksek
    ölçüm dinamikligi, belirsiz düsük ölçümleri birlestirir ve garanti eder.
    Yeni olarak patente edilmis K3D-arastırma sistemi de en uygun sekilde disli
    ölçümlerine göre yapılmıstır.
    Ölçülen degerlerin kayıtları dijital ölçüm sistemi ile elde edilir. Mil etrafında dönen
    igne X/Z düzlemindeki ölçüm yönünün sonsuz sekilde ayarlanmasına izin verir. Bunun
    anlamı, genis helezon açısı ile silindirik disli normal yönde arastırılabiliyor demektir.


    Dişli Çarklarda Ölçme Cihazları
    Bu yeni sistem kombinasyonları arastırmaya izin verir. Bu yüzden farklı fonksiyonel
    yüzeyler degistirilmeden, is parçası üzerinde arastırma yapılabilir. En son teknolojide
    kullanılan tam otomatik CNC ölçüm kontrolü ölçüm döngüsü için tüm önemli makine
    fonksiyonlarını gerçeklestirir. İlave olarak klasik kontrol elementleri 4 eksen kontrol
    metodunu içermektedir. Yüksek frekanslı mikro islemci bunun kadar iyi olan ölçüm verilerini
    elde etmek ve multi eksen interpolasyonları için daha yüksek seviyede bilgisayar ile
    donatılmıstır. Kontrol bilgisayarlarının donanımı, akıllı 32 bit mikro islemci teknolojisi ile
    standart endüstriyel yapıya dayandırılmıstır.
    CNC ölçüm kontrolü özel olarak gelistirilen kontrol yazılımı tarafından yapılır. X, Y,
    Z, C eksenleri birlikte baglanabilir. Ta ki dogrusal baglama üç ebatlı egri olana kadar devam
    eder.Bilinmeyen dıs hatlarda K3D arastırma sisteminin saptırma yolu ile ölçüm eksenleri
    takip edilir. Böylece normal veriler olmaksızın ölçü degerlerinin kaydedilmesi
    saglanabilir.Arastırma yolu ile herhangi bir uzay koordinatında denetim altındaki is parçasının
    sapmaları kaydedilir.
    İlave olarak, ölçü degerlerinin islenmesi sonradan, degerlendirme bilgisayarı yani
    güçlü bir PC içinde meydana gelir. Özgün dişli yazılım paketleri PC de, istenen ölçüm
    döngüsü, programın düzenlenmesinde ve diger uygun standartlardaki ölçüm sonuçlarının
    performans degerlendirilmesinde kullanılır. Dökümantasyonlar için çesitli printer sistemleri
    mevcuttur.
    Bir modem baglantısı için ve diger ölçüm makineleri ile birbirine baglanan makineler
    için standart çözümler mevcuttur. Bunun anlamı; eger gerekli ise, degerlendirme yazılımı,
    kontrol yazılımı ve kontrol donanımının uzak bir yerle baglantısı gerçeklestirilebilir.
    Makinenin kullanım zamanı minimuma böylece azaltılabilir.


    Ölçüm Şeması
    Ölçüm makinesi çalıstırıldıgında referans noktası ölçü eksen bireyi için otomatik
    olarak uyarlanır. Araştırmanın sıfır noktası pozisyonu da otomatik tanımlama yolu ile
    prosedüre uydurulur. Degerlendirme bilgisayarı, programı ve kontrol makinesinin içindeki
    verileri okudugunda ölçüm merkezi operasyonlar için hazır olur.
    Eger önceden bilinmeyen is parçası kontrol ediliyorsa ölçüm programı otomatik ölçüm
    döngüsünde belirtilmelidir. Ölçüm programı degerlendirme bilgisayarı ile belirtilir. İş
    parçasının tekrarlanan ölçümleri sonucunda birçok ölçüm programı meydana gelir. Bu
    program, is parçasının numarasının girilmesi ile kolaylıkla harekete geçirilebilir. Böylece tam
    otomatik ölçüm döngüsü başlatılmıs olur.
    Eger bir silindirik dislinin ölçümünün örnegini alırsak bunun içerecegi takip yolu :
    Disli ölçüm verileri olarak modül, dislerin numarası, basınç açısı, helis açısı, protokol
    verisi gibi operatörün ismi, tarih düzen numarası, degerlendirme verisi gibi DIN
    degerlendirilmesi veya sablon degerlendirilmesi, ölçüm yolu bilgisi denetim olunması için dis
    numaraları, diyagram büyültmenin seçimi, v.b....
    Direk olarak tüm düzlemlere girisin anlamı önceki kullanan program ile karsılastırma
    içinde gerekli degisiklikler yeni bilgilerin girilmesi için gereklidir.

    Dişli Çark Ölçüm Yazılımı
    Standart K3D arastırma sistemi anlamlı yazılım ve kombinasyonlar ile bilesim içinde
    bir is parçası, örnek içinde gösterilen gerçek disli ölçümleri öncesi onu mümkün yapar. 2 mm
    üzerindeki kenetlenme hataları böylece bedelini karsılayabilmektedir.
    Eger is parçasının referans yüzeyi arastırılamazsa eksenel belirleme disli yoluylada
    gerçeklestirilebilir.(0.2 mm üzerindeki mengene ile sıkıstırılma hataları) Bu durumda iki
    dislinin ölçülendirilmesi farklı düzlemde gerçeklestirilir. Bu metod iç disliler içinde
    kullanılabilir. Ölçüm bilgilerinde kullanılan farklı eksenel kombinasyonların kaydedilmesi de
    mümkündür. Eger bu dogru ölçülendirme için avantajlı ise.
    Disli adımı ölçümü için igne Y ekseni yolu ile dis bosluklarının içine sürülür ve iki
    yan yüzeyinin ölçüm degerlerinin benimsenmesi incelendikten sonra tekrar geri çekilir. Bu
    prosedür yolu ile son derece kısa ölçüm zamanlarına ulasır. Ek olarak is parçası
    döndürülmeksizin dis adımlarından disli kontrol edilebilir. düz dogru,
    daire parçaları, parabol v.b. gibi ile sonradan karsılastırılabilir.

    Bilinmeyen bos form yüzeylerin spiral konik dislinin yan yüzeyleri seçilmis yerler
    içinde arastırılan noktalar ile gerçeklestirilebilir. Önceden ayarlanmıs nominal bilgiler
    olmaksızın bos form taramanın yapılması ile nerede ise herhangi bir kenar elde edilebilir. Bu
    yolla ölçüm eksenleri K3D arastırma sisteminin saptırılması ile izi sürülebilir. _s parçasının
    aktif köseleri sonradan bilgisayar ekranında gösterilir ve geometrik elementler, düz dogru,
    daire parçaları, parabol v.b. gibi ile sonradan karsılastırılabilir.

    Faydalı olması dileğiyle!...






    Yalnız kalmak, yalnız yaşamaktan daha zordur..

  2. #2
    Member blueflame08 - ait Kullanıcı Resmi (Avatar)
    Üyelik tarihi
    25.02.2010
    Mesajlar
    35
    Konular
    8
    Tecrübe Puanı
    0

    Ynt: Dişli çarklara dair herşey..

    teşekkürler

  3. #3
    Junior Member recix - ait Kullanıcı Resmi (Avatar)
    Üyelik tarihi
    28.04.2010
    Yaş
    40
    Mesajlar
    13
    Konular
    6
    Tecrübe Puanı
    0

    Ynt: Dişli çarklara dair herşey..

    rica ederim arkadaşım
    Yalnız kalmak, yalnız yaşamaktan daha zordur..

  4. #4
    Senior Member Mosyo_B - ait Kullanıcı Resmi (Avatar)
    Üyelik tarihi
    23.03.2010
    Yaş
    39
    Mesajlar
    135
    Konular
    16
    Tecrübe Puanı
    0

    Ynt: Dişli çarklara dair herşey..

    paylaşım için teşekkürler recix.

  5. #5
    Junior Member _baskan_ - ait Kullanıcı Resmi (Avatar)
    Üyelik tarihi
    30.07.2010
    Mesajlar
    7
    Konular
    0
    Tecrübe Puanı
    0

    Ynt: Dişli çarklara dair herşey..

    emeğine sağlık...

  6. #6
    Junior Member recix - ait Kullanıcı Resmi (Avatar)
    Üyelik tarihi
    28.04.2010
    Yaş
    40
    Mesajlar
    13
    Konular
    6
    Tecrübe Puanı
    0

    Ynt: Dişli çarklara dair herşey..

    tşkler başkan..
    Yalnız kalmak, yalnız yaşamaktan daha zordur..

  7. #7
    Junior Member yusufziyademir48 - ait Kullanıcı Resmi (Avatar)
    Üyelik tarihi
    29.09.2010
    Mesajlar
    1
    Konular
    0
    Tecrübe Puanı
    0

    Ynt: Dişli çarklara dair herşey..

    tşkürler ellein sağlık

  8. #8
    Junior Member jrpascal - ait Kullanıcı Resmi (Avatar)
    Üyelik tarihi
    19.12.2009
    Mesajlar
    1
    Konular
    0
    Tecrübe Puanı
    0

    Ynt: Dişli çarklara dair herşey..

    EYVALLAH

  9. #9
    Üye BahattinMehmetAli - ait Kullanıcı Resmi (Avatar)
    Üyelik tarihi
    28.06.2008
    Mesajlar
    5
    Konular
    0
    Tecrübe Puanı
    0

    Cevap: Dişli çarklara dair herşey..

    teşekkürler

 

 

Konu Bilgileri

Users Browsing this Thread

Şu an 1 kullanıcı var. (0 üye ve 1 konuk)

Konuyu Favori Sayfanıza Ekleyin

Konuyu Favori Sayfanıza Ekleyin

Yetkileriniz

  • Konu Acma Yetkiniz Yok
  • Cevap Yazma Yetkiniz Yok
  • Eklenti Yükleme Yetkiniz Yok
  • Mesajınızı Değiştirme Yetkiniz Yok
  •